Дін мен мемлекет қатынастарын реттеуге байланысты ұстанымдары бойынша әлем елдерін 3 топқа бөліп қарастыруға болады. Олар: зайырлы, теократиялық және атеистік мемлекеттер.

Зайырлы мемлекет  – дін мәселелерінде ресми түрде бейтараптық танытатын ел. Мұндай мемлекеттік құрылым дінді де, дінсіздікті де қолдамайды. Бірақ, кейбір елдердің ресми діні болмағанымен, рәміздерінде діни символ болуы мүмкін. Тіпті, жергілікті ұлттың дінінің дамуына жанама септесетін заңдар да шығара береді. Яғни, бұған қарап, зайырлылық деген дінсіздік деген ұғымды туғызбайтынын көреміз.

Теократиялық мемлекет – саяси билік шіркеу басшысының, дін басының қолында шоғырланатын басқару түрі.

Атеистік мемлекет – ғылыми және философиялық сыни ойлауға, негізге сүйене отырып, құдайдың бар екендігі туралы көзқарастарды теріске шығару.

Әлем елдерінде тұратын адамдар үшін діни бостандықты заңды түрде белгілейді және олардың көпшілігінде діни бостандыққа баса назар аударатын кемсітушілікке қарсы заңдар бар.

Мысалы: Франция – зайырлылықтың француздық моделіне сәйкес, мемлекет жеке өмірдегі діни бостандық құқығын мойындайды және қорғайды, бірақ көбінесе зайырлы биліктің беделіне ықтимал немесе нақты қауіп ретінде қабылданатын қоғамдық діндарлыққа қатысты қорғаныс позициясын сақтайды.

Франциядағы зайырлылық тұжырымдамасының ұзақ тарихы бар. Өткен ғасырда француз үкіметінің саяси стратегиясы 1905 жылғы шіркеу мен мемлекетті бөлу туралы Заңда бекітілген қағидаттарға сүйенді, ол шіркеудің мемлекеттен толық бөлінуін белгілеп, Францияның зайырлылығын жариялады.

2004 жылы мемлекеттік мектептерде Діни рәміздер туралы заң қабылданды, мектептерде мұсылман әйелдің орамалын, хиджаб және басқа да діни киімдерді киюге тыйым салынды. 2010 жылы қоғамдық орында, бірінші кезекте паранжа кию заңсыз болды.

АҚШ – мемлекеттік-конфессиялық бейтараптықтың мысалы болып табылады, бұл үкіметтің дін мәселелеріндегі бейтараптығын білдіреді. Мемлекет дінді құптамайды немесе сынамайды, діни нанымдарды ажыратпайды. Кез келген түрдегі дінді кез келген мемлекеттік органдар көпшілік алдында көтермелей алмайды, қаржыландыра алмайды немесе қолдай алмайды. Үкімет кез-келген діни конфессияларға немесе институттарға тыйым сала алмайды, шектей алмайды, көтермелей алмайды немесе артықшылық бере алмайды.

Діни-мемлекеттік бейтараптық мемлекет қайраткерлері үшін қоғамдық діндарлықтың көрінісін шектемейді. АҚШ-та президенттің инаугурациясы әдетте дұғамен бірге жүреді, ал шенеуніктер әртүрлі діни жазбалардың мәтіндерінде жиі ант береді. Ерекшелігі – бұл әрекет заңның талабы бойынша емес, жеке таңдау немесе әлеуметтік әдет-ғұрып бойынша жасалады.

Конституциядан басқа, АҚШ-та діни бостандық туралы заң бар. Ол діни бостандыққа нұқсан келтіретін кез келген басқа Заңға қатаң бақылауды қолдануды талап етеді, өйткені мұндай заң тек мемлекеттік мүдделерді жүзеге асырудың ең аз шектейтін тетігі болған жағдайда ғана ақталуы мүмкін.

Германия заңнамасында мемлекеттің діни бейтараптығын қорғау басқа жолмен – діндерге тең және кемсітусіз қарауға жәрдемдесу арқылы жарияланады. Бұл мемлекет діни институттармен олардың әлеуметтік функцияларын орындау үшін ынтымақтасуға тырысады дегенді білдіреді.

Плюралистік ынтымақтастықтың бұл моделі діни ұйымдарға конституциялық деңгейде танылған қоғамда қорғалған, автономды және қоғамдық рөл береді. Бір-біріне жақын орналасқан діни топтардың көптігі де танылады. Мемлекет олардың біреуіне артықшылық бермейді және басқаларын кемсітпейді. Ол діндердің қоғамда маңызды рөл атқаратынын және діни институттар ортақ игіліктерге қол жеткізуде азаматтық органдардың серіктестері екенін мойындайды.

Украина – 1996 жылы қабылданған Украина Конституциясының 35-бабында Әркімнің дүниетаным мен дін бостандығына құқығы бар. Бұл құқыққа кез келген дінді ұстану немесе ұстанбау, жеке немесе ұжымдық түрде діни культтер мен салт-дәстүрлерді жасау, діни қызмет жүргізу еркіндігі кіреді.

Дін саласындағы саясат Украинаның «Ар-ождан бостандығы және діни ұйымдар туралы» Заңымен реттеледі. Алайда, дін саласындағы украин саясатының тұжырымдамасы мемлекеттік-конфессиялық және конфессияаралық келісім негізінде қалыптасқан бүкіл украин шіркеулері мен діни ұйымдарының кеңесі, Украинаның Евангелиялық протестанттық шіркеулерінің кеңесі, Украинаның ұлттар мен діндер істері жөніндегі мемлекеттік комитеті жанындағы Украина Мұсылмандарының рухани бірлестіктері өкілдерінің кеңесі сияқты белгілі бір тәуелсіз діни кеңестердің құрылуымен ерекшеленеді.

Қырғыз Республикасындағы «Діни сенім бостандығы және діни ұйымдар туралы» Заңда халықаралық құқықтық міндеттемелерді сақтауға көп көңіл бөлінеді.

Сонымен қатар, елде Қырғыз Республикасының дін саласындағы 2021-2026 жылдарға арналған мемлекеттік саясатының тұжырымдамасы іске асырылуда, онда ағымдағы жағдайды шолуда мемлекеттің діни процестерді реттеудегі рөлін күшейту негізделген.

Діни теңдік мәселесінде елдегі барлық діндерге бірдей көзқарас жарияланады, алайда исламға қатысты мемлекет белгілі бір діни конфессияның сақталуына ықпал етеді деген түсінік бар.

Жалпы әлем елдерінің діни қызмет саласындағы мемлекеттік саясаты азаматтардың ар-ождан мен дін бостандығына құқықтарын сақтауға, мемлекеттік-конфессиялық және конфессияаралық қатынастарды жетілдіруге, қоғамда мемлекеттің зайырлы негіздерін одан әрі ілгерілетуге және Қоғамда радикалды идеялардың таралуына жол бермеуге бағытталуы тиіс.

Барлық жерде әр адам ой, ар-ождан, дін және сенім бостандығына, соның ішінде сенімдерін өзгерту немесе сенбеу еркіндігіне құқылы. Әрбір адам жеке немесе басқалармен бірлесіп, көпшілік алдында немесе жеке түрде сенімдерді ғибадат етуде, рәсімдерді сақтауда, тәжірибеде және оқытуда көрсетуге еркіндікке ие.

 

Айдос Құрманбек

Түркістан облысы дін істері басқармасы

«Дін мәселелерін зерттеу орталығы» КММ           

теолог маманы