Бүгінгі таңда әлемдегі жүз он үш ел өзін зайырлы мемлекет деп танытса, жетпіс бес мемлекет өз заңдарын діни ұстанымдарға негіздеген. Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алған сәттен бастап, болашағының баянды болуы үшін, таңдау алдында әлемдік өркениетті елдердің тәжірибесіне көз жүгіртті. Мемлекеттің тұтастығын сақтау үшін зайырлылықты таңдады. Жалпы, зайырлылық дегеніміз – адамның немесе топтың діни ұстанымына қарамастан тең қарайтын мемлекет басқару қағидасы. Бұл мемлекет діни қатынастар саласында тек бақылау жүргізіп, діни топтардың жұмысына араласпайтын жағдайындағы ең оңтайлы бірден-бір жол. Мемлекет заңнамасының шегінен аспау қажет. Бұл жерде зайырлылықтың мәні – дінге немқұрайлы емес тең қарау дегенді білдіреді.         

Қазақстан тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін елдігімізді қалыптастыру, егемендігімізді нығайту және келешек дамудың дұрыс бағытын табу жолында талай жетістіктерге қол жеткізді десек, артық айтқан емес. Халқымызға тән толеранттылық сипаты, ел басшылығының әділ саясаты арқасында Қазақстан саяси, экономикалық және әлеуметтік салаларда тығырыққа тірелуден аулақ болып, XXI ғасырға сәтті қадам тастады. Еліміз әлеуметтік-экономикалық және демократиялық жаңарулар бағытында айтарлықтай жетістіктерге жетіп, осының барлығы да Қазақстанның көпқұрамды халқының қоғамдық бейбітшілік пен келісімді сақтап отырған мезгілінде іске асты.                                                

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың 2012 жылғы 14 желтоқсанда жариялаған «Қазақстан-2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Жолдауында еліміздің зайырлы мемлекет екендігі, біздің дәстүріміз бен заңдарымызға қайшы келетін қандай да бір ұстанымдар мен нормаларды түрлі жолдармен тықпалайтын әрекеттерге жол берілмейтіндігі атап көрсетілген болатын. Бұл – қоғамымызды зайырлылық қағидаттарына негіздей отырып дамыта түсу барысында басты назарға алатын мәселе. Діннің қоғамды жақсылыққа үндеудегі, ізгілікке шақырудағы рөлін ешкім жоққа шығара ал­майды. Дегенмен, қазіргі таң­да біз­дің ұлттық салт-сана­мыз бен заңдарымызға кереғар келе­тін, үйлеспейтін діни көзқарас­тары өмірлік қағидалары мен өл­шем­деріне айналған азаматтардың радикалды бағыттағы талғамсыз талап-тілектері ойландырмай қой­майды. Бұл жағдай мемлекет пен діннің қарым-қатынасын рет­теу­г­е, зайырлылық ұстанымдарын нақ­тылауға, оны терең ұғындыруға сергек қарауды талап етеді. Сон­дай-ақ діннің қоғам өміріндегі ық­палы барынша ескеріле оты­рып, мемлекеттің дін саласына қатыс­ты ұстанымдарының басты ерек­шеліктері қоғамдық санадан берік орын алуы қамтамасыз етілуі тиіс. Мұның барлығы сайып келгенде зайырлы мемлекеттегі діннің ор­нын белгілеуде өте маңызды.                                                       

Халықаралық қоғамдастық­та зайырлылық ұғымына қатысты түрлі түсінік бар. Бұл өз кезегінде мем­лекет пен дін арасындағы қарым-қатынастың ортақ сипа­тын танытатын нақты үлгінің жоқ­тығын білдірсе керек. Десек те, кейбір елдерде «зайырлы­лық діни мем­лекеттің қарама-қарсы піші­мі» деген мазмұн­дағы ұғым қа­лыптасқан. Осы орай­да «зайырлы» атауын түсіну­де, зайырлы елдің болмысын сөз еткен­де біртекті пікір­дің орнық­пағаны аңғарылады. Негізінде зайырлы мемлекет­тер дінді мемлекеттен бөлу идея­сын ұстанатыны белгілі. Бұл мәсе­леге қатысты сөз қозға­ған­да зайырлылық қағида­ты бо­йынша діни догманы мемле­кет заңдарынан алыстату көзде­летініне, бірақ дін­ді қоғам­нан бөліп тастау қарас­ты­рыл­май­тынына, оның діни бос­т­ан­дық­ты айқындайтынына мән берілуі тиіс. Дегенмен, кей­біреулер зайыр­лылықты атеизм бағыты деп түсінеді. Шын мәнінде атеизм дінге үзілді-кесілді тыйым сал­са, зайырлылық дінді ұстану, ұстан­бауда таңдау құқығын бере­тінін ескерген абзал.                                           

Дін қоғамды сауықтыруда, адами қарым-қатынастарды рет­теуде, бейбітшілікке үндеуде, отба­сы­лық құндылықтарды ны­ғай­ту­да және басқа да мәселе­лер­де негізгі идеологиялық құрал­дардың бірегейі. Сондықтан əрбір мемлекет өзінің дінмен қа­рым-қатынас орнатудың тиімді мо­делін құруға мүдделілік таны­тады. Мәселен, бірқатар мем­лекеттер өздерінің қоғамында берік орныққан дəстүрлі дінінің мəртебесін конституцияларында атап көрсеткен.                                                                                                   

Мемлекеттің дінге қатысты ұстанымын ең алдымен оның заңдарынан көруге болады. Елімізде діни ахуалды реттейтін Қазақстан Республикасының 2011 жылдың 11 қазанында қабылданған «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» заңының преамбуласында ханафи бағытындағы исламның және православтық христиандықтың халық мәдениетінің дамуы мен рухани өміріндегі тарихи рөлі танылатындығы атап көрсетілген. Бұл – ислам дінінің қазақ мемлекеттілігінің және халықтың рухани-мәдени құндылықтарының қалыптасуына негіз болғандығын, сондай-ақ соңғы үш ғасырлық тарихы қазақ елімен ортақ, әрі көптеген этностардың дәстүрлі діні саналатын православиелік христиандықтың Қазақстан халқының өміріндегі рухани-мәдени маңызын айғақтайды. Сонымен қатар, бұл Заң Қазақстан халқының рухани мұрасымен үйлесетін басқа да діндерді құрметтейтінін, конфессияаралық келісімнің, діни тағаттылықтың және азаматтардың діни нанымдарын құрметтеудің маңыздылығын танитынын негізге алады.                  

Қазіргі таңда мемлекет пен дін арасындағы үйлесімді бай­ланыс, орнықты қарым-қатынас қоға­мымызда татулық пен тыныш­тықтың сақталуына, рухани және мәдени тұрғыда дамуымызға, радикализмнен қорғануымызға өзіндік оң ықпалын тигізіп отырға­нын айта кеткеніміз жөн. Бұл өз кезе­гінде мемлекетіміздің халық тала­бы негізінде азаматтардың ар-ождан бостандығын қорғай отырып, Конституциямызға сәйкес зайырлылық қағидаттарының оңтайлы үлгісін ұсына білгенін ұқтырады. Әйткенмен, зайырлылық қағидаттарын ұстану барысында кейбір қоғамдық салаларда түсініспеушіліктер орын алып отырғанын жасыра алмаймыз. Мәселен, Қазақстан Республикасының 2011 жылы қабылдаған «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» Заңда мемлекеттік органдар, қарулы күштер мен басқа да әскери құрылымдар, сот және құқық қорғау органдары, білім беру, денсаулық сақтау, жазалау мекемелерінде діни салт-жораларды іске асыруға және құлшылық орындарын ашуға жол берілмейтіндігіне кейбір діндар азаматтар түсініспеушілік рай танытты. Тегінде, бұл құқықтық нормалар азаматтардың діни бостандығын шектеуді көздемейді. Әрбір мемлекеттік органның міндетті атқаратын өз функциясы бар. Діни рәсімдер осы мемлекеттің міндетті қызметтердің жүзеге асуына кедергі келтірмеуі тиіс.

Қорытындылай келе, Қазақстан зайырлы мемлекет болғанымен оны халқының басым көпшілігі мұсылман болғанына байланысты ол ислам әлемнің бір бөлігі болып саналады. Қоғамдық сананың жаңғыруы үшін азаматтардың заман ағымына саналы түрде бейімделуге қабілетті болуы керек. Заманға сәйкес жаңғыру міндеті барлық қоғамдардың алдында тұр. Барша қазақстандық жаңғыру идеясының маңызын терең түсіне білуі тиіс. Жаңа жағдайда жаңғыру дегеніміз Қазақстан дамуының ең басты қағидаты ‒ зайырлылық негізінде ғана жүзеге асатындығын ұмытпағанымыз абзал.

Түркістан облысы дін істері басқармасының

«Дін мәселелерін зерттеу орталығы» КММ-нің

Мақтаарал ауданындағы теолог маманы                             А. Жәлел