Абайдың шығармашылығында дін мен ғылымның орны ерекше. Ол қазақ халқының рухани өмірінің ең маңызды мәселелерін терең ойластырып, өз ой-пікірлерін шығармаларына арқау етті. Абай үшін дін мен ғылым – екі бөлек, бірақ өзара тығыз байланысты ұғымдар. Абайдың дін туралы ойлары мен ғылымға деген көзқарасын қарастыра отырып, біз оның рухани, адамгершілік және танымдық құндылықтарын түсінуге мүмкіндік аламыз.

Абайдың дін туралы түсінігі

Абайдың дін туралы ойлары өте терең және күрделі. Ол дінді адам өміріндегі маңызды құндылық ретінде қарастырды, бірақ оның діни фанатизм мен соқыр сенімге негізделген жағдайын сынға алды. Абайдың діні – бұл ең алдымен адамгершілікке, әділеттілікке, адалдыққа шақыратын дін. Ол мұсылмандықты дұрыс түсінуді, оның мәнін жан-жақты ұғынуды талап етті. Абай үшін дін тек жоралғылар мен рәсімдерден тұрмайды, ол адамның ішкі әлемі мен рухани тазалығымен байланысты.

Абайдың «Дін – ғылымның бастауы» деген көзқарасы бар. Оның айтуынша, адам өздігінен ойланып, білімін арттырғанда ғана діннің терең мәнін ұға алады. Осыған орай, Абай шығармаларында көбіне адамдардың дінді дұрыс түсінбеуі, өздерінің сенімдеріне негізсіз сенулері сынға алынады. Ол білімді адамды, ғылымды жоғары бағалайды және оны адамзаттың дамуының негізі ретінде көреді.

Абай және ғылым

Абайдың ғылыми көзқарастары оның шығармаларында айқын көрініс табады. Ол заманының ғылыми жетістіктері мен батыс философиясын терең зерделеп, өз замандастарына білімнің маңыздылығын жеткізуге тырысты. Абай «толық адам» болудың негізі – білім мен ғылымда деп санайды. Адам тек діни біліммен ғана емес, сонымен бірге ғылыми біліммен де қарулануы керек. Ғылым мен білімге деген мұндай көзқарас оның қазақ қоғамына арналған ой-пікірлерінде жиі көрініс табады.

Абай өз шығармаларында ғылым мен білімнің адамды жетілдіретін, оның ақыл-ойын, рухани деңгейін арттыратын күш екенін ерекше атап өтеді. «Ғылымды оқы, үйрен» деп жазған Абай, адамдардың тек біліммен ғана емес, ғылым мен терең оймен өмірін дұрыс бағытта қалыптастыру керектігін баса айтқан. Сонымен қатар, ол қазақ халқын өзге халықтардың мәдениеті мен ғылымын зерттеп, солардан үлгі алуға шақырады.

Дін мен ғылымның байланысы

Абай үшін дін мен ғылым – бір-бірімен үйлесім табатын екі күш. Ол дін мен ғылымды бір-біріне қарсы қойып, олардың арасына даулар тудырған жоқ. Ол ғылымның адамзатқа берген мол мүмкіндіктерін құрметтеп, оны жоғары бағалады. Бірақ, Абайдың пікірінше, ғылым мен білім тек адамзаттың материалдық жағдайын жақсартуға ғана емес, оның рухани және моральдық дамуына да әсер етуі керек.

Абай дін мен ғылымның өзара байланысын мынадай түрде түсіндіреді: дін адамның ішкі дүниесін тазартатын, оны жақсылыққа жетелейтін болса, ғылым –сыртқы әлемді тануға, оны түсінуге көмектеседі. Осылайша, дін мен ғылым бір-бірін толықтыратын ұғымдар ретінде көрініс табады.

Дін мен ғылым арасындағы байланыс мәселесі тарихтың әр түрлі кезеңдерінде өзекті болып келді. Кейбір ойшылдар мен ғалымдар ғылымды дінге қарсы қойып, оларды бір-біріне қарама-қарсы нәрселер ретінде қарастырды. Алайда, Абай Құнанбайұлы бұл екі ұғымды бір-біріне қарсы қоймай, оларды адамның жан-жақты дамуындағы қажеттіліктер деп есептеген. Оның ойынша, ғылым адамның ақыл-ойын жетілдіріп, әлемнің заңдылықтарын түсінуге көмектессе, дін адамның жүрегін тазалап, рухани кемелденуге бағыттайды. Абайдың философиясы бойынша, бұл екеуі адамның толыққанды дамуы үшін бірге әрекет етуі қажет.

Қорытынды

Абайдың дін мен ғылымға деген көзқарастары өзара үйлесімді, бірақ терең ойластырылған. Ол адамды ғылым мен білім арқылы жетілуге, әлемді дұрыс түсінуге шақырады. Діннің мәнін де терең зерттеп, оның тек формасы мен рәсімдерінен емес, ішкі мазмұнынан іздеуді ұсынады. Абайдың шығармашылығында дін мен ғылымның өзара үндестігі – адамзаттың рухани және интеллектуалдық дамуының басты кепілі ретінде бағаланады. Бұл пікірлер бүгінде де өз мәнін жойған жоқ және қоғамның рухани жаңғыруы мен білімге деген көзқарасын жаңғыртуға септігін тигізеді.

 

 Д.Зиябек  

 

Түркістан облысы дін істері басқармасы

«Дін мәселелерін зерттеу орталығы» КММ           

теолог маманы