Бүгінгі таңда дәстүрлі емес бағытты ұстанушылар хадистердің жеткізілу себебін ескермей, оларды тікелей мағынасында түсінуге бейім. Нәтижесінде өздері қателеседі, қателесіп қана қоймай, өзгелерді де қателікке душар етеді. Олар мәселенің байыбына бармастан діни мәтіндерді сыртқы, тікелей мағынасында түсінеді. Аят-хадистерді контекстінен жұлып алып, олардың негізгі мағыналарын бұрмалайды. Негізінде бір аятты түсіну үшін оны жеке емес, мағыналас басқа аят-хадистермен бірге қарастыру қажет. Сондай-ақ қазіргі таңдағы деструктивті діни бағыт өкілдері шет елдерден көрген кейбір діни үкімдерді дәл сол қалпында елімізге енгізуге талпынады. Негізінде ислам шариғаты бойынша кейбір діни үкімдер мен пәтуалар әрбір елдің ерекшелігіне сәйкес өзгеріп отырады. Сондықтан өзге мұсылман елдерінің дін ұстану үлгісін елімізге таңу орынсыз әрекет. Бүгінде ислам үмбетінің басын біріктіріп отырған ҚМДБ-ның діни үкімдеріне жүгіну ел мұсылмандарының берекелі өміріне арқау болады деп сенеміз.

Күні кеше қызыл империя салған 70 жылдық зобалаңнан кейін, атеистік уыттан әлі айыға қоймаған, түрлі діни ағым шапанының астынан шыға алмай жүрген, діни білімі мен танымы кемшіндеу кейбір бауырларымыздың: − Әбу Ханифа мазхабын ұстанудың не қажеті бар? – деген қитұрқы сауалдарын құлағымыз шалып жатады. Бұл сауалды қоюшыға Әбу Ханифа мазхабының мән-маңызын ұғынып, сарабдал сырларына үңілуге кеңес берер едік. Екіншіден, олар бұл құқықтық майталман мектепті ата-бабаларымыз неге ұстанғанын, оның өміріміз бен қоғамымыздағы алар орны мен рөлін бағамдағаны ләзім. Үшіншіден, әлем мұсылмандарының жартысынан астамы неге осы мазхабты ұстанады? Себебі, бірлік пен ынтымақ адамзат баласы үшін құнды қазына. Исламдағы бір мазхабта болудың артықшылығы, халық біртұтас, ынтымағы мен бірлігі күшті, ұйымшыл болады. Орта Азия мен Қазақстанда қанша ғасырлардан бері діни алауыздықтың болмай, ұрыс-керіс, дау-жанжалдан іргесін аулақ салуының да бірден-бір сыры осында. Әйтпесе өз мақсаттары мен мүдделерін іске асыру үшін аянып қалмайтын түрлі сенім өкілдерінің тасамыздан тас атып жүргені де жасырын емес. Сондықтан бірауыздан үн қатып, бірлесе отырып, бір мазхабта тізе қосып алға жылжысақ, ешкімнің бізге тісі бата қоймасы анық. Өйткені құлшылық амалдарының бір болуы ондай жат пиғылдың тууына жол бермейді.

Сахабалар кезінде түрлі діни көзқарастар пайда болды. Уақыт өте фиқһ (мұсылман заңы) саласы бойынша Құран аяттарын дұрыс талдау және хадистерді зерттеу арқылы шариғатты дамытып, жалған мектептерге қарсы күресуші, олардың қателіктерін паш етуші Әбу Ханифа (699-767), Имам Мәлик (717-795), Имам Шафиғи (767-820), Ахмед ибн Ханбал (780-855) секілді Ислам ғұламаларының мазхабтары дүниеге келді. Бұлар Ислам әлемінде ресми мазхаб саналып, 1300 жылдан бері өз ұстанымдары бойынша амалдарын жүргізуде. Ол мазхаб иелерінің әрқайсысы мужтаһид ғалымдар еді. Солардың біріне мойынсұну арқылы, осы заманға дейінгі әртүрлі қайшылықтардың алды алынып келді. Сондықтан бұл төрт мазхабтың бірін ұстану қазіргі заман талабы да. Өйткені, олар Құран Кәрім мен сүннет жолына лайық болғандықтан «әһли сунна уәл-жамағат», яғни хазіреті Мұхаммед (с.а.с.) пайғамбарымыздың сүннет жолын ұстанып, көпшіліктен бөлінбей, бірлік-ынтымақты жақтаушы қауым мазхабтары атанды. Алайда уақыт өте келе мазхабтарды мойындамайтын ағымдар да пайда бола бастады. Соның бірі – уаһһаби, сәләфилік.

ХVІІІ ғасырда Нежд өлкесінде дүниеге келген Мұхаммед ибн Абдулуаһһаб негізін қаланған діни-саяси ағым оның атымен «уаһһабилік» деп аталады. Уаһһабилік идеология өкілдері өздерін – «салафиміз» деп атағандықтан осы атпен таныла бастады. «Салаф» сөзі Қасиетті Құранның бірнеше жерінде кездескенімен «алдынғы өткендер», «бұрынғылар» деген мағынаны білдіреді. Сондықтан салафи мұсылмандардың алдыңғы үш толқынына берілген атау. Олар Пайғамбарымыздың (с.а.с.) сахабалары, табиғиндер (сахабаларды көргендер) мен табаға табиғиндер (табиғиндерді көргендер). Заманымызда өздерін «салафи» санаушылар Исламның әуелгі үш ғасырындағы өмір сүргендерге теңеуде. Бұрынғы салафилер шынайы Ислам жолын ұстанушылар болса, қазіргі салафилердің бағыты шын мәнінде олай емес.

Бұл ағым өкілдері әһли сунна жолын ұстанушы 4 мазхабтың біреуін де ұстанбайтындығын айтуда. Алайда әһли сунна жолын ұстанушы Ханафи, Шафиғи, Мәлики, Ханбали мазхабтары екендігі тарихи шындық. Шынайы салаф жолын ұстанушылар қоғам бірлігі мен ынтымағына сызат түсіретін оғаш қылық көрсетпеді. Аталмыш ағым өкілдері болса, өздерін салаф санағанымен ғалымдарымыз рұқсат беріп, қаншама ғасыр бойы жалғасын тауып келген кейбір діни мәселені бидғат санап, мұсылман жамағаты арасында іріткі салуда. Мәселен, дүниеден қайтқан кісі үшін Құран оқуға, құдайы ас беруге, намаздан кейін тәспі тартуға, бет сипауға, мазхабпен жүруге, марқұмның жетісін, қырқын, жылын беруге қарсы. Ғалымдар деңгейіндегі діни мәселелерді қарапайым мұсылмандар шешетін мәселе секілді үлкен дауға айналдыруда. Сонымен қатар намаз оқымаған жағдайда мейлі ата-ана болсын, ағайын туыс болсын мұсылман емес деп қарым-қатынасты үзуде.

Өкінішке орай бұл ағым өкілдері Ислам дінін жақсы жағынан ғана таныту орнына қатігездік пен дөрекілік арқылы ата дінімізге залалын тигізуде. Қала берді, исламның отбасын құру мәселесін ұят жағдайға дейін жеткізді. Исламның көп әйел алу кеңшілігін дұрыс пайымдамай үйлену мен ажырасуды өз білгендерінше сәйкес жасап, діннен хабары аз жұртшылықты исламға үрке қарау жағдайына жеткізді.

Салафилер мұсылмандарды Алланың бірлігіне шақыру, Ислам дінін бидғат (қосымша) амалдардан тазарту, дінімізді Пайғамбарымыз (с.а.с.) заманындағыдай қалпына келтіру, араб әлемін біріктіру сияқты мақсаттарды ұранға айналдырды.

Салафилер дүниауи мәдениетке, өнерге (музыка, театр, көркемсурет және т.б.) наразылық білдіріп, оны күнә санайды. Тіпті жоғарыда айтылған сүнни бағыттағы 4 мазхаб ғалымдарының пәтуаларын негізсіз санап, шариғат шарттарын орындамағандарды мұсылман емес деп біледі.

ХХ ғасыр басында Ислам әлемінің әр жерінде салафилік ағымды үлгі тұтқан діни реформалық әрекеттер көрініс берді. Олардың барлығы да мұсылман үмбеті 14 ғасырдан бері мойындап, ұстанып келе жатқан төрт мазхабты мойындамайды. Мұсылмандар арасына бүлік туғызумен қатар билікке қол жеткізу жолында содырлық пен лаңкестік жолды Ислам талабы деп түсінеді.

Салафилік идеология Кеңес үкіметі құлағаннан кейін Орта Азияға, соның ішінде қазақ жеріне де келе бастады. Олар елімізде алғашқы кезде қайырымдылық қорлар ашып, сауат ашу курстарын, араб тілін үйретеміз деген желеумен көптеген жастардың санасын улады. Қала берді орыс тіліне аударылған тегін діни әдебиеттер таратумен діни сауаты жоқ қандастарымызды қатарларына тарта білді. Тоқсаныншы жылдары көптеген жастар діни білім алу мақсатымен мұсылман жұрттарына барды. Соның  ішінде осы идеологияның шырмауына іліккендер оқуын тамамдап, елге оралған соң, сол діни ағым ұстанымдарын жаюға кірісті.

Мысырлық зерттеуші Мұхаммед Әбу Захраның айтуына қарағанда уаһһабшылдар ибн Таймианың іліміне ешқандай бір жаңалық енгізбеген. Бірақ, олар ибн Таймианың ұстанымын одан арықарай қатал түрде дамытып, өз пікірлерін тәжірибеде іске асыру үшін кейбір жаңа көзқарас пен тәсілдер тудыра алған. Уаһһабианың жаңалықтарына тоқталар болсақ:

а) Уаһһабиа өкілдері Құран мен Сүннеттің белгілеген және ибн Таймианың ұстанған «сенім түсінігімен» шектеліп қалмай, өздерінің үрдістерін барша мұсылмандарға міндет ретінде жүктеді.

Олар шылым шегуді харам деп біліп, өзге шылым шеккен мұсылмандарға қатқыл көзбен қарайтын. Олар, осы тұрғыда күнә жасаушыны кәпір деп білетін харижиттерге ұқсайтын еді.

ә) Уаһһабилік өкілдері әуелгіде кофе және осыған ұқсас сусындарды ішуді  де харам деп білді. Бірақ, кейін бұл мәселелерде біраз жұмсарды.

б) Уаһһабилік өкілдері өз пікірлерін тек бейбіт түрде насихаттаған жоқ, қажет кезінде күш жұмсауға дейін барды. Өздерін қолдамағандарды дұшпан санап, бейне бидғат (дінге жаңалық қосушылар) жасаушылармен күрескендей болатын. Уаһһабиа өкілдері өздерінің бұл әрекетін Құран мен Сүннеттің «әмр бил мағруф, нахи анил–мүнкер» (жақсылыққа шақырып, жамандықтан тию) бұйрығын жүзеге асыру деп түсіндірді.

Әсілі, Уаһһабиа пікірін қылыштың жүзімен жүзеге асырудан мізбақпаған Мұхаммед б. Сууд болатын. Ол, Мұхаммед б. Абдулуахабтың жездесі еді. Мұхаммед б. Сууд өзінің қатал әрекетін «сүннетті тірілтіп, бидғатты өлтірушілік» деп ұқтырды.

Кейбір, зерттеушілердің пікірінше Мұхаммед б. Сууд Осман билігіне қарсы тұру үшін Уаһһабиа пікірінің жақтаушысы болған. Осман билігі Уаһһабиа қозғалысын жаныштау үшін бірнеше рет әскери жорықтар жүргізді. Нәтижесінде Мехмет Али пашаның жазалаушы әскері Уаһһабиаға күйрете соққы берді. Османдықтардан жеңілгеннен кейін Уаһһабиа өкілдері өз пікірлерін өзгелерге күштеп таңуға әл-дәрмені болмады.  Бұдан соң, Уаһһабиа пікірін тек Рияд төңірегіндегі жұртшылық ғана қолдады.

г) Уаһһабиа өкілдері қала мен қыстақтардағы кесенелерді мұсылмандардың зиярат етуін Аллаға серік қосушылық деп қабылдап, олардың барлығын қиратады. Бұл әрекеттерінің шариғатқа қайшы еместігіне.

д) Уаһһабиа өкілдері жәй кесенелерді ғана емес, Нәжт өңіріндегі бүкіл сахабалардың кесенелерін де қиратты. Бұдан кейін мазарлардың орнында тек бұл жер қабырстан деген белгі ғана қалды.

ф) Уаһһабиа өкілдері Аллаға серік қосушылықты жоққа шығара отырып, ұсақ-түйек нәрселерге дейін қатты мән берді. Айталық: суретке түсуге дейін қарсы шығатын.

е)  Уаһһабиа өкілдерінің бидғат жасаушылыққа қарсы тұрғандығы соншалықты, Пайғамбармыздың (с.а.с.) қабырынің үстіне жаңадан жабу жабуды да бидғат деп білді. Осы себептен Пайғамбарымыздың (с.а.с.) қабырынің үстіне жабылған жабудың әбден тозығы жеткен болатын. Кейін, король Абдулазиз әл-Сууд бұған қарсы шығып Пайғамбрымыздың (с.а.с.) қабіріне жаңадан жабу жапты. 

Өздеріне Салафиа деген ат берген Уаһһабиа өкілдері ибн Таймианың пікірлерін берік ұстанып, бидғат ұғымының аясын тым кеңейте түсті. Ғибадатқа еш қатысы жоқ кейбір іс-әрекеттерді де бидғат деуге баратын. Жоғарыда айтып өткен Пайғамбарымыздың (с.а.с.) қабырының үстіне жабу жабудың ешқандай бір ғибадатқа қатысы жоқ. Жабу тек Алла Елшісінің қабырының көзге сұрықсыз көрінбесі үшін жасалған. Егер, бұндай эстетиканың барлығын бидғат дейтін болсақ, мұсылмандардың қәзіргі тұтынған стандарты мүлде басқаша болар еді.

Уаһһабиа өкілдері өздерінің пікірлерін ақиқат деп, өзгелердің пікірлерін тек қана теріске шығарады. Кесенеге зиярат жасаушылықты, Аллаға серік қосушылық деп түсінеді. Яғни, Уаһһабиа өкілдері адамдардың жеке тұлғаға деген құрмет көрсетуі мен Аллаға табынушылықтың аражігін ажыратып жатпайды.

Профессор Сабри Хизметлидің айтуына қарағанда, Мұхаммед б. Сууд пен Мұхаммед б. Әбдулуахаб Дериде «Китабут-Тәухид» деген кітаптарын халыққа таратып, мұсылмандарды Аллаға серік қоспауға шақырады. Бұл екеуі Уаһһабиа сенімін қолдамағандарға қылыш жұмсауға пәтуа береді. Бұл пәтуасында; адамдардың тура жолдан адасқанын, қабыр мен кесене зияраты, тарихаттарға кіру және осы секілді іс-әрекеттердің тәухид сенімін бұзғандығын, осы себептен мұндай іс-әрекеттерді жасаушының жанын қию мен мүліктерін тартып алудың адал болатынын айтты. Нәжит аймағындағы дінді жақсы білмейтін бәдәуй арабтары мәселенің мән-жайын терең ұғынбағандықтан, Мұхаммед б. Сууд пен Мұхаммед б. Абдулуахабтың қозғалысына дем береді. Сөйтіп, Уаһһабиа сеніміндегі алғашқы мемлекеттің іргетасы қаланады.

1792 (кейбір деректерде 1699-1787 жылдар аралығында өмір сүрген) Мұхаммед Абдулуаһһаб қайтыс болғаннан кейін, Уаһһабиа мазхабы Мұхаммед Суудтің қолдауымен дамыды. Уаһһабиа өкілдері Осман халифатына қарсы көтерілістер жасады. Олардың көтерілісіне, мұсылмандардың біртұтастығына жарықшақ түсіргісі келген ағылшындар қолдау білдірді. Осман халифаты Уаһһабиа бүлігін басу үшін, оларға қарсы Мысыр әкімі Мехмет Али пашаны басшы етіп әскер жіберді. Мехмет Али пашаның ұлы Тосун бастаған Осман әскері 1812-1813 жылдары аралығында Мекке, Мәдина және Тайф қалаларын Уаһһабилерден тазартты. Кейіннен Мехмет Али пашаның өзі Абдулазиз Суддқа қарсы 1818 жылы жорық жасап Уаһһабиа қозғалысын жеңіліске ұшыратты.

Уаһһабиа өкілдерінің пайымдауынша мұсылмандар дінді тек Құран мен Сүннеттен үйренуі тиіс болды. Насстан тыс ақылдық қайнаркөздер (ижма, қияс, истихсан, истислаһ, истисхап, ғұрып, сахаба сөзі, шариғаттан бұрынғы шариғаттар) бидғат саналды.

Уаһһабиа пікірінше иман мен күпірлікті ажыратып көрсететін амалдық тәухид болып саналды. Амалдық тәухидке қайшы іс-әрекет жасаушыны, яғни Алладан жәрдем сұрамаған және Алланың тиым салған немесе бұйырғанын орындамаған адам кәпір болып табылды. Бұндай адамның жанын қию және дүние-мүлкін талан-таражға салуды адал деп білді. Уаһһабианың көзқарасынша амалдар иманның бір бөлігі саналды. Яғни, іс-әрекетінде Аллаһтың дініне қайшылық болса, ол адамды имансыз деп бағалады. Олардың бұндай түсініктері харижиттердің өздерінің пікірлерін қолдамағандарды кәпір дегеніне ұқсайтын.  

Уаһһабиа өкілдері әулиелердің (Алланың достарын) шапағат ететіндігін қабылдамайды. Алла мен адамдардың арасындағы байланыс құралы «тәуессүл» түсінігін теріске шығарып, Аллаға жақындау үшін елшілерді көпір етуді тәухид сеніміне қайшы деп, бұл сенімді Аллаға серік қосушылық деп ұқты. Тауассул, бидғат, суфизм және тарихатқа қарсы күрес жүргізуді «әмр бил мағруф, нахи анил–мүнкер» қағидасына сай деп біліп, өздерінің пікірлерін адамдарға күштеп таңуды «жихад» (дін үшін күрес) деп түсіндірді. Осы пікірдің негізінде Ислам әлемінде қаншама қантөгістер мен анархия және террорлық іс–әрекеттер туындады

Пайғамбарымыз (с.а.с.) бен сахабалардан кейінгі дәуірде мұсылмандардың күн тәртібінен түспеген тартысты мәселелері; Алла Тағаланың заты мен сипаттары және мутәшәббих аяттар мен хадистер болғандығын жоғарыда айтып өттік. Осы мәселелерде кейбір мұсылмандар адасушылыққа бой алдырып ахлу сунна сенімінен айырылды. Ал, Салафие өкілдері Пайғамбарымыз (с.а.с.) мұсылмандарға Алла Тағаланы қалай танытса, олар, ешқандай жаңашылдыққа ұрынбай, айна–қатесіз солай сенді. Өздерінің жанынан ешқандай жаңа бір пікір (бидғат) білдірген жоқ.

Атақты имам Тафтазани өз шығармасында кейінгі Салафиа өкілдерінің кейбір сенімдік мәселелерде асыра сілтеушілікке ұрынғанын айтады. Мәселен, олар: «ақырет күні таразылар құрылып, дәптерлер ашылып, амал иелері бейне оң мен солға ұшатындай айналады. Таразының екі көзі және тілі бар аспап секілді» деп, адамдардың қиямет күнгі есепке тартылуы хақында Құран мен Сүннетте жоқ жаңа пікірлер айтқан. Дінтанушы Бәкір Топалоғлұ: «Салафиа өкілдері бұл пікірімен Ислам негіздерінен қашықтаған еді» дейді.  Зерттенушілер оындай мәліметтерге қарап, Салафианы алғашқы дін негіздерін берік ұстанғандар және кейінгі Ислам негіздеріне жаңалық енгізгендер деп бөліп қарастырды.

Ал, зерттенуші Осман Қарабиық өз еңбегінде: қазіргі күні алғашқы дінді берік ұстанушы Салафианың ақиқат жолын жаңғыртушыларымыз деп, өздерінің санын арттыруды мақсат еткен кейбір сенімі дүдәмал жаңа діни топтардың  бар екендігін айтады.

Бірте-бірте халқымыз сан ғасырлар бойы ұстанып келген дәстүрлі Ханафи мазхабына тіл тигізу, ата дәстүрі мен әдет-ғұрыпты мойындамау, оған құрметсіздік таныту, мәдени және тарихи ошақтарды зиярат етуді дінде жоқ деу, ата-баба зираттарын қирату сияқты жайттар көрініс бере бастады.

Мазхаб ұстану – адасу емес, керісінше дініміздің негізгі қайнар көздеріне сүйенген дұрыс жолға түсу. Мазхабтардағы айырмашылықтар тек абзал және дұрыс деген сөзде ғана. Яғни, біз өз мазхабымызды абзал санаймыз да, ал қалған үш мазхабты дұрыс деп білеміз. Тек біздің мазхаб дұрыс, қалған үшеуі бұрыс деу адасушылық. Ардақты Пайғамбарымыз (с.а.с.): «Үмбетімнің (кейбір мәселелерде) әртүрлі көзқараста болуы – рақымдылық» деген. Сондықтан мазхаб ғұламалары діннің негізгі заңдары шеңберінде адамдардың жағрафиялық жағдаяттарын, өмір сүру салттарын, дәстүрлерін ескере отырып, тармақ мәселелерде түрлі үкімдер шығарған. Бірақ бұл олардың арасындағы бірлік-ынтымаққа кері әсерін тигізбейтін. Керісінше, бір-біріне деген құрмет-сыйлары қашанда артумен болатын. Мысалы, мынадай өнегелі оқиғалар кездескен. Ханафи ғұламасы әл-Қади Әбу Усам Шафиғи ғалымы Қаффалдың мешітіне барады. Әбу Усамды көрген Қаффал муаззинге (азаншыға) қаматтың Ханафи мазхабы бойынша түсірілуін тапсырады да, Әбу Усамға имам болуды ұсынады. Әбу Усам намаз оқытады. Бірақ өзі Ханафи мазхабын ұстанатындығына қарамастан, намазда «бисмиллаһты» Шафиғи мазхабы бойынша жария оқиды.

Тағы бір мысал, Имам Мәликтің «Муатта» кітабын оқып шыққан халифа Жағфар Мансур (754-775 ж.) біліміне ризашылық білдіріп: «Өте құнды еңбек жазыпсыз. Келіңіз, мұсылмандарға Ислам дінін тек осы кітап бойынша амал еткізейік», – дегеніне имам: «Жоқ, олай етуге болмайды. Расулулланың сахабалары жан-жаққа тарады, олардың барлығы да өздерімен жақсылықты ала барды», – деген екен.

Міне, ғұламалар арасындағы әртүрлі көзқарас пен мазхаб ерекшелігі олардың арасына сызат түсірмеген.

 

 

Түркістан облысының дін істері басқармасының

«Дін мәселелерін зерттеу орталығы» КММ

директорының орынбасары           Медет Халықов