Қазақ халқы үшін отбасы – шағын мемлекет. Оның негізін ана мен әке құрайды. Әке – отбасының тірегі, балаларына пана, ұрпағына тәрбиеші. Ата-бабамыз ер адамды «асқар тау» деп бейнелеген. Әке балаларына тірек болып қана қоймай, оларды өмірге дайындап, болашаққа жол көрсетеді. Оның рөлі тек отбасымен шектелмейді, әке тәрбиелеген ұрпақ – тұтас елдің болашағы.

Көшпелі өмірдегі әкенің рөлі

Көшпелі өмір салтында әкенің міндеті отбасын материалдық жағынан ғана қамтамасыз ету емес, рухани басшылық жасау болған. Әке малды бағып, шаруашылық жүргізсе, ана ошақтың иесі болып есептелді. Бірақ отбасының үлкен мәселелерін шешуде әкенің орны биік тұрды.

Сол заманда әке ұлдарына өмірлік тәжірибесін бөлісіп, оларға шаруашылық жүргізу, жауынгерлік өнер, шежіре білу сияқты білімдерді үйретті. Әкенің ақылы мен тәрбиесі ұлдарын ержүрек, қайсар, адал азамат болуға баулыды.

Қыздарына да әке қамқорлық танытып, оларға өмірлік тәлім берді. Қазақ халқында қыз баланың тәрбиесіне ерекше мән берілген. Әке қызына қатаң тәртіппен емес, мейіріммен қараған. Қыз тәрбиесі арқылы әке өз руының абыройын көтеруге тырысқан.

Шежіре мен әкенің тәрбиесі

Қазақ қоғамында шежіре айту дәстүрі әкенің ең үлкен міндеттерінің бірі болған. Әке ұлдарына ата-бабаларының тарихын, ерлігін, даналығын айтып, оларды мақтанышпен жеткізетін. Бұл дәстүр ұрпақтардың тарихи жадының сақталуына үлкен әсер етті.

Мәселен, ұл бала шежіре арқылы өзінің руын, тегін, ата-бабаларының ерлік істерін танып-білді. Бұл оның рухани дамуына, өз елінің патриоты болуына негіз қалады. Қазақтың «Жеті атасын білмеген – жетесіз» деген сөзі осы тәрбиенің маңызды бөлігі ретінде бүгінге дейін жеткен.

Әке – ел қорғаушысы

Қазақ халқында ер азамат елдің тірегі болғандықтан, әкенің міндеті тек отбасымен шектелмеген. Әке өз ұлдарын ел қорғауға дайындады. Балаға атқа мінуді, садақ атып, қылыштасуды, жауынгерлік өнерді үйреткен де әке болатын.

Ерте заманда жаугершілік заманда әкенің рөлі батырлық пен жауынгерліктің символы ретінде ерекше көрінді. Әке ұлын намысшыл, елдің қорғаны болуға лайық тұлға етіп тәрбиелеуге тырысты. Бұл қазақ қоғамындағы әскери рух пен патриоттық тәрбиенің негізгі өзегі болды.

Қазақ халқында туыстық байланыстар ерекше маңызға ие болған. Әке өзінің ұлдары мен қыздарына тек жеке отбасылық құндылықтарды үйретіп қана қоймай, туыстық қарым-қатынастарды сақтау жауапкершілігін де жүктеген.

Мысалы, балаға өз туыстарына, үлкендерге құрмет көрсетуді, ағайын-туыспен жақсы қарым-қатынас ұстауды әке тәрбиелеген. Бұл ұрпақтардың арасындағы байланысты сақтап, үлкен отбасылық қауымдастықтың мызғымас негізін қалады.

Хандар мен билердің тәрбиесіндегі әке рөлі

Тарихта қазақтың ұлы хандары мен билері де әке тәрбиесінің арқасында ерекше тұлға ретінде танылды. Абылай ханның ержүрек әрі дана тұлға болып қалыптасуы оның әкесі Уәли мен басқа да туған-туыстарының берген тәрбиесінің жемісі еді.

Сол сияқты Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би секілді тұлғалардың ел басқарудағы даналығы мен әділдігі әке берген тәрбие мен рухани тәлімнің нәтижесі болатын. Олар өздерінің әке тәрбиесі арқылы халыққа қызмет етуді үйренген.

Әке орны бүгінгі күн тұрғысынан

Бүгінгі таңда әкенің тарихи рөлін қайта жаңғырту маңызды. Себебі тарих бізге отбасы құндылықтарының өмір сүруімізге, ұлттық мәдениетіміздің сақталуына негіз болғанын көрсетеді. Әке – тек материалдық қамқоршы ғана емес, рухани жетекші де.

Заманауи қоғамда әке тәрбиесі дәстүрлі құндылықтар мен заманауи талаптарды үйлестіре отырып дамуы қажет. Бала әке өнегесі арқылы рухани да, интеллектуалдық та тұрғыдан дамиды. Бұл қазақ қоғамының болашақта мықты әрі рухани бай болуына жол ашады.

Қазақ халқының тарихында әкенің орны әрдайым ерекше болған. Ол тек отбасының тірегі ғана емес, бүкіл елдің ұйытқысы ретінде бағаланған. Әке – баласына өмірлік жол көрсетуші, ал ұлы мен қызы сол тәрбиені болашаққа жеткізуші.

Бүгінгі таңда да қазақ отбасы әкенің рөлін құрметтеп, оның тарихи және рухани маңыздылығын ұмытпауы керек. Өйткені әке тәрбиесі – ұрпақтың ғана емес, ұлттың болашағының кепілі.

   А.Құрманбек

Түркістан облысының дін істері басқармасының                

«Дін мәселелерін зерттеу орталығы» КММ-нің      

Теолог маманы