Дін – бүкіл әлемде адамдардың рухани дүниетанымын байыта отырып, жер бетіндегі адамзат қауымының өмір сүру иелігіне өз үлесін қосатын қуатты күш. Сондықтан сол күшті адамдар арасындағы достық пен ынтымастыққа және мемлекетіміздің дамуына жұмсауымыз қажет.

Ислам тәлімінде қызғыштай қорғалатын бес құндылық бар. Ол – дін, адам өмірі, ой-сана, ұрпақ және адам меншігі. Құран мен сүн­нет­те бұл бес ұғым ардақталады және қас­тер­лі болып табылады. Еш­кімнің ешбір жағдайда бұл құн­дылықтарға қол сұғуына ша­ри­ғат рұқ­сат етпейді. Әри­не, оның белгілі талаптары мен шартта­ры да бар. Ислам­ның аталған заңдары заманауи ақпаратта бұр­ма­лан­ған кейіпте ұсынылуда.

Ислам сөзінің түп-тамыры «салима», «юслиму», «ислам» яғни бейбітшілік, аманшылық деген сөздерден бастау алады. Ол Алла Тағаланың «Сәлам» деген көркем есімімен сабақтас. Араб тілінен аударғанда «Ислам» сөзі бойсұну, бағыну, мойындау мағынасын білдіреді. Ал шариғаттағы мағынасы толық мойынсыну, Аллаға тек оған ғана ғибадат етіп бағыну, бұйрықтарын орындау арқылы бойсұну және көпқұдайшылықтан арылу деген мағынаға ие. Алла тағала Құран кәрімде: «Ол сондай Алла, Одан басқа ешбір тәңір жоқ. Ол патша; өте пәк, есендік беруші,» – деліген.

Бүгінгі қоғам санасындағы ислам бейбітшілік ұғымымен еш қа­быс­пайды. Керісінше, адам өмі­рін шыбын жанындай да қадір­лемейтін құбыжық бейнеде көрсетуге тырысып бағуда. Ислам­ды өркениет қалып­тас­ты­рушы емес жабайылық салтын ұстанатын дін деп түсінуде. Мәселеге бейтарап сыни көзбен және тарихи дерек негізінде қарау қажет. Дінаралық татулық, адам бос­тандығы мен құқығы мәсе­ле­сін­де ислам дінінің ұстанымын тарих беттерінен қарасақ.

ХV ғасырдың екінші жартысы Батыс Рим империясы құлаған шақ. ІІ Мехмет сұлтан Константинополь қаласын азат етті. Сұлтан христиан халқын қудалауға тыйым салды, толықтай қорғау кепілін берді. Грек шіркеуі сұлтан қанатының астына алынды. Шіркеудің жаңа жетекшісіне және шіркеу құзырын­дағы адамдарға бұрынғы құ­қық­­тары сақталатындығын куәландыратын құжат табысталды. Патриарх Геннадий сұлтан Мехмет ІІ қолынан шіркеу же­тек­­шісінің нышаны болған епис­коп асатаяғын алды. Басқыншы деп ойлаған жаңа биліктің жүйесі әділдікке құрылғанына көз жеткіз­ген жергілікті грек халқы Осман әскерін құшақ жая қарсы алды. Мұсылмандарды әуелгі залым импе­ра­торлық жүйеден құтқарушы деп білді. Өйткені бұрынғы билік халықты жоқшылық күйге түсі­ріп, құлдық өмірге кіріптар еткен болатын. Византияның Осман сұл­тандығы тарапынан алынған­­ға дейінгі жағдайы жайлы С.Д.Сказкин басшылығымен жа­рық көрген 2 томдық Орта ғасыр­лар тарихы кітабында «Заң ү­с­темдік құрмаған кез келген мем­лекет жүгенсіз ат іспетті. Им­пе­ратор Константин өзі және қарама­ғын­дағы шонжарлардың халықты езгіге салуына көз жұмып қарады. Им­перия сотында әділдік жетімнің күнін кешті. Сот жүйесіндегі қызметкерлер бейкүнә жандардың көз жасы мен қаны арқылы байлық жинаумен әлек болды». Міне, мұ­ның барлығы халықты биліктен де, шіркеуден де жиіркенуге алып келді.

Әрине ислам құн­ды­лық­тарының бұрмалануына «ба­уыр­­­ларымыз» да өз үлесін қо­­су­­да. Намаз оқымағанды ше­ті­­нен кәпірге шығарып, ең со­ра­қы­сы ата-анасын адам құрлы көр­мей­тіндер жаға ұстатқан кездер болды. Кезінде осындай асыра сілтеушінің бірі М.Ғазалиден: «На­маз оқымайтынның үкімі қан­­дай?» деп сұрағанда ғұлама: «Оны қолынан жетектеп мешітке алып бар», деп біреудің иманына қатысты үкім шығаруға емес, оған бауырмашылдық көрсетуге асығу керектігін ұқтырған-ды. Мұхаммед Мутауалли Шағрауимен де осыған ұқсас оқиға орын алған. М.Шағрауи тәпсір ғылымында өзіндік орны бар ғұлама. Ол Құранның нәзік сырларын ғалым мамандармен қатар қарапайым мұсылман да емін-еркін түсінетіндей ерекше тәсілмен жеткізетін.

Ғұлама мынадай бір естелігімен бө­ліскен. Бір әсіредіншіл жігіт сұ­рақпен келеді. Бірақ ол алған жа­уап­­тарына қанағаттанбайды. Өйт­кені ол жауап іздеп келген адам емес, өзінің ой-пікірін қуат­тап қол­дайтын жанды іздеп келген еді. Жі­гіт барлығын қырып-жоюға даяр. Тек, өзінің айтқаны ғана дұрыс деген ойда.

Ғалым:

– Жарайды, сенің ойыңша мұ­сыл­ман елдерінің бірінде түнгі клуб­ты жарып жіберу дұрыс па, әлде қылмыс па?

– Иә, жарып жіберу дұрыс. Ондағы адамдарды өлтіру шариғат бойынша рұқсат.

– Иә, онда олардың барар жері не?

– Тозақ екені мәлім.

– Шайтан адамдарды қайда жете­лейді, қайда алып кеткісі келе­ді?

– Әрине тозаққа.

– Олай болса, сенің жақтастарың мен шайтанның мақсаты бір. Шай­тан да, сен де адамдарды тозақ­қа кіргізуге асығудасыңдар. Мен саған мынаны айтайын. Ардақты Пай­ғамбар (с.а.с.) бір яһуди кісі­нің жаназасын көрген кезде орнынан тұрады. Жанындағылар: «Уа, Алланың Елшісі! Неге орныңыздан тұрдыңыз?», деп ол мұсылман емес қой дегендей сыңай танытты. Сонда Пайғамбар (с.а.с.): «Ол да адам баласы емес пе?», деген мағынадағы бір ауыз сөз айтыпты. Пайғамбарымыз бен сен­дердің араларыңдағы айыр­ма­шылықты көрдің бе? Ардақты Пайғамбарымыз (с.а.с.) әрбір адамның тура жолға түсуі үшін қаншалықты әрекет еткен», деп жауап берген екен ғалым. Мысырдың ғана емес, Ислам әлемінің ға­лы­мы. Мысырда ғалымдар көп, бірақ Шағрауи біреу. Расында, әулие­лер­дің адамды емес, оның жат мінезін жек көр деген ұлағатты сөзі бар. Осы ұстанымда болсақ, Пайғамбар (с.а.с.) үйреткен жолда болар едік.

Мажар мен Осман арасында шайқас болады. Арадағы мәселені бейбіт жолмен шешу үшін католик шіркеуінен епископтың бас кеңесшісі келеді. Кеңесші Мажар қолбасшысынан ойын сұрағанда: «Жеңсем, Рим католик сенімін мін­дет­теймін» десе, Осман Сұлтаны «Әрбір мешіттің жанынан шіркеу саламын. Әрбір азаматтың қай ғибадатханада құлшылық етуін өз еркіне тапсырамын»,  дейді.

Себебі дін күшпен енгізетін жүйе емес. Дін – санамен, жү­рек­пен келетін әр адамның ше­ші­мі. Нес­тери­он патриархы парсы шіркеуінің жетек­шілеріне жаз­ған хатында: «Құдай жер беті­нің билік тізгінін берген араб халқы сендердің тыныс-тірші­лік­теріңнен хабардар. Сендер де күн­де­лікті оларды біліп, танып жүрсіңдер. Олар біздің христиан сені­мімізге қарсы күре­сіп жатқан жоқ. Керісінше, біздің діні­мізге құрмет көрсетіп, дін­дар­ла­ры­мыз­ға лайықты мәмі­ле жасауда. Шір­кеулеріміз бен ғиба­дат­ха­на­ла­ры­мызға қол тигізбеуде», деген. Ағылшын шығыстанушысы әрі Ислам мәдениетін зерттеуші Томас Уолкер Арнолд жоғарыдағы хат жайлы өзінің ойын: «Бұл хат­тың мазмұны жаңа діннің тарал­уындағы бейбіт және тыныштық табиғатын ашықтан ашық көр­се­туде», деп білдірген.

Лаура Веччиа Вальери итальян шығыстанушысы еді. Ислам әлемін зерттеуші алғашқы итальян мамандар легіне жатады. Ол Неаполь университетінің профессоры. Араб және Ислам әлемі тарихы тақырыбында еңбектер жазды. Ислам дінінің таралуы жайлы «Ислам апологиясы» еңбегінде «Бұл дінде қандай жасырын қуат көзі бар? Оның ішіндегі иландыру күші қайдан бастау алады? Адам жанының түкпіріне қалайша еніп, өзіне еліктіре жетелеп кетеді?» деп таңырқады.

Әсілі, тарих барлығын өз орнына қоятыны мәлім. Тарих әр құбылыс пен тұлғаларға әділ бағасын береді. Ислам ешбір дәуір­де адамзат қоғамын құлдырат­пады. Керісінше, әр уақытта дамуға жете­леді. Сенім бостандығы мәсе­ле­сінде де таңдау еркін адамға қал­дыр­ды. Ал кез келген тұжырым мен пікірталас диалог түрінде жүргізілді.

 

Түркістан облысының дін істері басқармасы

«Дін мәселелерін зерттеу орталығы» КММ-нің

Мақтаарал ауданындағы дінтанушы маманы                               Д. Аманов