Дәстүр мен діннің қоғамдағы алатын орны жоғары, ұлттық құндылықтар дұрыс қалыптасу үшін де атқарар маңызы өте зор. Дін – адамдық ізгі қасиеттерімізді асқақтатса, салт-дәстүр – ұлт болып қалыптасуымыз үшін қажет.  Әр халықтың өзіне тән, қоғамның дамуына байланысты ерекшеліктері болады. Мәселен, еліміздің ұлан-байтақ жерді алып жатуының өзі ғасырлар бойы халқымыздың бойындағы, батырлық пен ерлік дәстүрін тудырған. Қазақ – ұлттық дәстүрге ерекше мән беретін халық. Ғасырлар бойы ұлтымыздың мәдениеті салт-дәстүрлерімізден көрініс табуда. Ата-бабаларымыз салт-дәстүрді берік ұстанып, әдет-ғұрыптан аспай, ырым-тыйымдар арқылы өнегелі ұрпақ тәрбиеледі. Бүгінде беташар, сыңсу, құйрық-бауыр, сырға салу, сүндет той т.б. салттарымыз әлі күнге дейін өз жалғасын тауып келеді. Қазіргі жастарымыз кейбір салт-дәстүрлерімізді біле бермейді. Оның себебі неде? Бәлкім, жастарымыз тарихқа қызықпайтын шығар? Әрине, көпке топырақ шашудан аулақпыз. Дегенмен де, ондай жастар қазір мүлдем кездеспейді деу шындыққа да жанаспайды.

Әр елдің салты басқа, иттері қара қасқа... Расында кез-келген ұлттың өзіндік салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, өзіне тән ұлттық бояуы болады. Мәселен, қытай елін белін жазбай еңбектенетін, әрі жаза басқандарды аямайтын ел десек, жапондарды темірдей тәртіпті ұлт деп жатамыз. Ал қазақтар ше? Осы қазақтар қандай дегенде, алдымен қонақжайлылығымыз есімізге түсіп, мақтанатынымыз бар. Шынында, қазақ – кешеден кеңпейіл, қонағын Құдайындай сыйлаған халық. Одан бөлек, ата –  бабамыздан қалған ырым-тыйымдарымыз да жетіп артылады. Олардың біршамасы ұмыт болса, кейбірі өзгеріске ұшырап, заманға лайықтандырылды. Біздер сол ұмыт болған құндылықтарымызды қайта еске түсіріп, түгендеуге тырыстық. Міне, бүгінгі тақырып осы жайында болмақ. Осы орайда Қазақстан Республикасының Президенті Қ.Ж. Тоқаевтың «Қазақстан: іс-қимыл кезеңі» атты 2020 жылы халыққа Жолдауындағымына сөздері мысал бола алады: «Қазіргі міндет – халқымыздың жаңа болмысын қалыптастыру, тұтас ұлт сапасын арттыру. Адамды және қоғамды уақыт талабына сай жетілдіру қажеттігін өмірдің өзі көрсетіп отыр. Жаңарған ұлт қана жаңғырған елдің жетістігін жаһан жұртына таныта алады. Ұлтымыз жаңа сапаға көшуі үшін біздің күнделікті өмірлік ұстанымдарымыз да өзгеруі керек» дегені өзекті мәселе.                                                                                          

Қазақтың жадынан шығып қалған дәстүрлері мен ырымдарын еске түсірсек. Бұрынғы алтыбақан мен ақсүйек ойынын айтпағанда, азды-кемді атап өткенімізбен ұмытылып бара жатқандары да баршылық. Айталық, дәмету деген ырымды білесіз бе? Білмесеңіз айтайық. «Дәметкен сары майдан кеудең құрысын» деп келетін халық әнін құлағыңыз естіген шығар? Сол өлең жолында айтылғандай, дәметудің де көптеген түрі бар. Әсіресе, жас келіншектердің дәметуінің орны бір басқа. Жас балалар мен келіндер ата-енелері қонақтан келсе, олардан тәтті дәмететін әдеті бар. Әсіресе, балалы жас келіндер дәметсе, оның меселін қайтару орынсыз саналған. Мұны үлкен кісілер жақсы біледі. Содан болар, аналар, әжелер, жас келіншегі бар үйге дәметіп қалар деп қашан да қалтасына дәм-тұзын сала жүреді.                         

Енді бір ғұрып бар, «күйеу аяқ» деген. Бұл жігіт қалыңдығын алғаннан кейін әдеп бойынша енесін қошеметпен өз үйіне апарып салады. Ата-енесі күйеу баласына ірі мал атайтын болған. Түйемұрындықты да көпшілік біле бермейді. Ұзатылып жатқан келіншек көшінің жолында отырған ауылдың адамдары керуен атының ноқтасынан, не түйесінің бұйдасынан ұстап тұрып сұрайтын кәдесі. Қыз анасы оларға кәдесін жасайды, кәде алғандар риза болып, бақыт тілеп, батасын беріп, жол болсын айтады.                                                                 

Ал, қыз қашар дәстүрін бүгінгі күні ешкім атап өтпейді, тіпті білмейді десек, артық айтқандық емес. Ертеректе, қыз қашар дәстүрін өткізетін үйді «болыс үй» дейтін болған. Күйеудің келуін «ұрын келу» десе, қыздың атастырылған күйеуін көруі «қыз қашар» дейді. Бұл «ұрын тойы» өтетін күні болады. «Ұрын той» – жастар үшін көңілді, думанды тойлардың бірі. Бұған жас жеңгелер мен жастар қатысатын болған. Күйеуден алынатын «қол ұстатар», «шаш сипатар», «қыз құшақтар», «арқа жатар», «көрпе қимылдатар» сияқты кәделері осы жиында жасалатын көрінеді. Екі жастың бірін-бірі көріп, тілдесуі де осы тойда болады. Екеуі де бірін-бірі ұнатып, қалыңдық жігітке қыз белгісі орамалын және оның іні-қарындастарына да түрлі сыйлықтар береді. Күйеу ұрын барғаннан кейін құдалық бұзылатын болса, сол заманда өте ауыр іс болған.                                                                                                            

Балдыз қалыңды да жұрт жадынан шығарды. Кейде ұзатылатын қыз қайтыс болған болса, сол үйдің екінші қызын алуға рұқсат етілген. Егер ер жігіт қалыңдығына ұрын барып, ол үйдің басқа қызы болмаса, төлеген малдың жартысы қайтарылатын болған. Егер бұрынғы қалыңдығына ұрын барған күйеу енді балдызын алатын болса, онда бұрынғының үстіне «балдыз қалың» төлеуге тиіс. Оған түйе немесе бір тоғыз қосылып отырған. Балдыз қалың деген осыдан қалған.                           

Енді бір ескіден қалған құндылығымыз – қапқа салар. Қалыңдығын алуға келген күйеу барлық жөн-жоралғыларымен, яғни құдалық кәделерімен, үлкендерге арналған сый-сияпатымен, той малымен келеді. Қыз өз үйінен аттанар алдында оның әкесі барлық құдаларға кит кигізеді. Күйеу баласына да сыйлық береді. Бірақ ол кит емес «қапқа салар» деп аталған. Ол бағалы киім, қымбат ер тоқым, жігіт жарақтары немесе мал болуы әбден мүмкін. Әрине, бұл қайын атаның дәулеті мен жомарттығына, мырзалығына, абырой-беделіне сай жасалатын дәстүр.            

Енді бір салт – атбайлар. Бұның екі түрі бар. Жас отаудың шаңырағы көтерілген соң ағайын, туыс оған шашу шашып, «керегесі кең болсын», «босағасы берік болсын» деген жүрекжарды тілек айтады, байғазы береді. Ет жақыны босағаға жылқы байлайды. Мұның аты – «атбайлар». «Атбайлардың» екінші түрі – кәде. Құда-құдағилар келгенде немесе күйеу қалыңдығын алуға келгенде олардың жеңгелері алдынан шығып түсіріп алып, атын байлайды. Бұл «атбайлар» деп аталатын той салты. Оған арнайы кәде беріледі. Ол кәдеден тағы бір әйел тәбәрік сұрайтын болған. Күйеу жігіт келіншегін алып, үйлену тойы өткен соң келісілген уақытта өзі қатарлас жас жігіттермен ата-енесінің үйіне келеді. Мұны халық әдебиетінде күйеудің алғаш, яғни есік аша келуі дейді. Демек, бұл жауапкершілігі мол, бұрын ел-жұрт көрмеген күйеуді сынайтын келіс. Күйеу бұл жолы да кәде жорасымен, әдет-салтымен келеді. Әзілқой жеңгелердің сын-мініне де шыдайды. Ретін тауып жауап та бере алады. Ойын-тойсыз, әзіл-қалжыңсыз отырмайтын қазақ ауылы үшін күйеудің есік аша келуі де көңілді мерекеден кем болмайды. Мұнда да үлкен-кіші бір жасап қалады. Келесі кәде – «жігіт түйе». Құдалық, отау көтеру дәстүрінде қыз өсірген ата-ана еңбегі де елеусіз қалмаған. Той үстінде күйеу жігіт енесіне «сүт ақы» сыйын ұсынса, атасына «жігіт түйе» деген сый әкеледі. Бұған міндетті түрде түйе, жағалы киім немесе қымбат бұйымдар, ер тұрман әкеледі. Атасы риза болған жағдайда қол жайып, батасын береді.              

Бағзыдан жеткен тағы бір дәстүр – «өлі-тірі» деп аталады. Бұл екі жақ келісімі нығайған соң, күйеу жағынан құдаларына бір білікті адамды бас етіп «өлі-тірі», яғни кәделі мал жылқы жіберіледі. «Өлі-тірі» деген «өлі мен тірі арасында адалмыз, құдай қосқан құдалығымыз ақиқат» дегенге саяды. Бұл – үлкен кәделі, әрі маңызды жөн-жоралғы, құдалық бекіді деген сөз.                        

Жас келіндердің «жарысқазанға» түсетін әдемі бір ырымы да бүгінгі тұрмыстан шығып қалды. Мұны көбіне әйелдер босанар сәтте жасайтын болған. Яғни, жүкті әйелмен бірге өзге келіншектер қазанға жеңіл-желпі тамақ істеп, оны босанатын әйелден бұрын пісірмек болып жарысады. Халық ұғымы бойынша туатын бала «жарысқазанға» қатысып, одан бұрын өмірге келуге тырысады деген ұғым бар.                                                             

Қорытындылай келе қазақтың бұдан басқа да салт-дәстүрі, ырымдары жетіп жатыр. Бұлардың көпшілігін білмейтін, мүлде сақтамайтын болдық. Салт-дәстүр мен әдет-ғұрыпсыз ел әдепсіздік пен берекетсіздікке салынады. Сондықтан ел абыройын бір сүйемге жоғарылататын, дәуірін мейіріне қандыратын, барлық дерттен тазартатын шипалы ем секілді пайдалы, озық салт-дәстүрлерді сақтауда әр адам енжарлық таныспауы тиіс. Ал осы ғасырдың талаптарына сай келмейтін ырым-тыйымдардың жойылуы жүрекке шаншудай қадалса да, бұл өсиеттер «ұмытылуға тиіс дәстүрлер» кемесіне мініп, «тарих» теңізінде жүзе береді. Әрине, бұл сөзімізге көпшілік «дәстүрдің озығы бар, тозығы бар» деп ақталуы мүмкін. Десе де, қазақы қалпынан айырылып, батыстық той үлгілерімен мейман күту орынсыз, қалай десек те. Сондықтан да ұлттық құндылықтарымызды ұмытпай, ұлықтағанымыз жөн болар.

«Дін мәселелерін зерттеу орталығы» КММ                                                   

«Ақпараттық - түсіндіру жұмыстарын ұйымдастыру

және үйлестіру бөлімінің» дінтанушы  маманы                                                                             А. Жәлел