Заң – қоғамдағы бейбітшілік пен әділеттілікті қамтамасыз ететін және адамдар арасындағы қатынастарды реттейтін құқықтық институт. Ол адамның құқықтарын зорлық-зомбылықтан, ұрлықтан және басқа да қол сұғушылықтардан қорғайды. Заңдар қоғамдағы тәртіп пен тепе-теңдікті орнатады. Бауыржан Момышұлы атамыз айтқандай: «Тәртіпке бас иген адам құл болмайды». Сондықтан, әр адамның және жалпы қоғамның басты міндеті – ол заңға бағыну. Егер заңдар болмаса, қоғамда тәртіпсіздік пен бассыздық орын алып, қоғамда құқықсыз дүрбелең немесе хаосқа түсетіні анық.

         Заманына қарап, адамның тұрмыс-тіршілігін жақсарту мақсатында заңнамалар, нормативтік-құқықтық актілерде ауысып, өзгешеленіп немесе алынып тасталынады. Әрине, бұл құбылыстың барлығы қоғамдағы болып жатқан жәйттерге тікелей байланысты. 

         Қандай да заман болмасын адам баласының өмірін, тұрмыс-салтын, қағидаларын бекітетін арнайы бір заң немесе ережелердің болары анық. Бұл заңдар азаматтардың қарым-қатынасын реттейтін саяси-әлеуметтік құрал. Тарих сахнасында ең алғашқы заңдарға тайпа аралық келісімдерді жатқызуға болады. Олардың ең басты мақсаты – тайпа аралық бірлікті сақтау. Сонымен қатар, әдет-ғұрып кодекстері де кездеседі. Сонау Қазақ хандығы тұсынан бастау алған салт-жора, әдет-ғұрып заңдарымыз қалың көпшілікке белгілі. 

         Қай саланы алып қарасақ та, құқықтық тұрғыдан реттейтін заңнамалар мен ережелер болары анық. Елімізде дін саласындада кездесетін заңнамалар бар. Көптеген халықаралық ұйымдар аясында терроризмге, экстремизмге қарсы және де діни ынтымақтастық туралы халықаралық құжаттарға қол қойған.  

         Ата заңымыздың 1 бабының, 1 тармағында: «Қазақстан Республикасы өзін зайырлы, ашық, құқықтық мемлекет ретінде орнықтырады» делінген. «Зайырлы» ұғымы мемлекеттің барлық салаларда, соның ішінде дін саласында да ашық, айқын саясат ұстанатынын, азаматтардың ар-ождан бостандығын қамтамасыз ететінін, діннің мемлекет саясатына араласпайтынын білдіреді. Яғни зайырлылық – дінсіздік немесе дінді терістеушілік емес, ол – мемлекеттің діни емес, құқықтық қағидаттармен басқарылуы.

         Зайырлы мемлекеттерде арнайы тіркелген діни бірлестіктердің жұмыс жасауына ешқандай кедергі жоқ. Қазақстанның тәуелсіздік алғаннан кейін, 1992 жылы «Діни сенім бостандығы мен діни бірлестіктер туралы» заңы қабылданған болатын. 2011 жылы 11 қазанда «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» заңының күшіне енуі, елдегі кейбір діни бірлестіктер қызметінің ахуалын біршама өзгергендігі аталып өтіледі. Осы саладағы туындаған мәселелерді ескере отырып, 2011 жылы 11 қазанда «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» заңы негізінде діни бірлестіктерді қайта тіркеу 2012 жылдың 25 қазанына дейін жүргізілді. Қайта тіркеу нәтижесінде діни бірлестіктердің саны 32% қысқарды.

         Діни ұйымдар, діни топтар мен діни бірлестіктер түрінде құрылуы мүмкін. Сонымен қатар, заңнамаға сәйкес мемлекеттік органдарда, және жергілікті мемлекеттік органдарда, әскери бөлімдерде, мемлекеттік және муниципалдық ұйымдарда діни бірлестіктер құруға тыйым салынады. Сонымен қатар, діни партия құруға қатаң түрде тыйым салынады.

         Діни ұйымдар меншік иесі бола алады. Олар ғимараттарға, жер учаскелеріне, өндірістік, әлеуметтік, қайырымдылық, мәдени-ағартушылық мақсаттарға, діни заттарға ие бола алады. Діни ұйымның меншігі өз қаражаты есебінен сатып алу немесе құру, азаматтардың, ұйымдардың қайырымдылықтары немесе мүлікті мемлекеттен беру арқылы құрылады. Діни ұйымдарға кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға және өз кәсіпорындарын құруға рұқсат етіледі. Оның үстіне мұндай кәсіпорындар азаматтық және еңбек заңнамасының нормаларына бағынады.

         Діни ұйымдар сонымен қатар діни мақсаттағы әдебиеттерді және басқа материалдар мен заттарды арнайы дінтанулық сараптамасынан кейін   өндіруге, сатып алуға, таратуға құқылы. Сонымен қатар, діни ұйымдар діни қызметкерлер мен діни кадрларды даярлау үшін кәсіби діни білім беру мекемелерін құру құқығына ие.

         Елімізде діни бірлестіктерді тіркеу үшін қажетті шарттарға тоқталсақ: діни бірлестіктің жарғысы; құрылтай жиналысының хаттамасы; бастамашы азаматтарының тізімі; орналасқан жерiн растайтын құжат; діни ілімнің пайда болу тарихы мен діни баспа материалдары; мемлекеттік тіркегені үшін бюджетке тіркеу алымы төленгенін растайтын түбіртек. Қазақстан Республикасының заңында қарастырғандай діни бірлестіктер: жергілікті, өңірлік, республикалық болып құрылуы мүмкін.

         Адамның ең басты құндылықтарының бірі саналатын дін оның наным-сенімі арқылы қоғам өміріндегі рухани саланы жүзеге асыратын механизмнің бір бөлшегі болғандықтан діни бірлестіктердің қызметінің жүйеленуі мемлекет үшін өте тиімді. ҚР Конституциясында көрсетілгендей Қазақстан зайырлы мемлекет болып табылады және мемлекетте қандай да бір діни наным сенімге ресми басымдылық берілмейді. Дегенмен, елімізде сан тұрғысынан басымдылық танытқан ислам діні мен православие дінінің айтулы мейрамдары ресми мейрам болып тіркелген.

         Елімізде тіркелген барлық діни бірлестіктердің негізгі мақсаты – діни  сенімдері мен көзқарастары әр түрлі азаматтардың бейбіт қатар өмір сүруі.

         Азаматтардың діни сенім бостандығы – бұл демократияшыл қоғамның іс-әрекет етуінің қажетті өмірлік шарты, адамның құқықтары мен бостандықтары жүйесінің негізгі элементтерінің бірі болып табылады. Діни сенім бостандығы мәселесі көпконфессиялық мемлекет саналатын Қазақстан үшін әрдайым маңызды болып қала бермек.

         Діни сенім бостандығы феноменінің маңыздылығы халықаралық тәжірибеде де танылған. 1948 жылы БҰҰ қабылдаған Жалпыға бірдей адам құқығы жөніндегі декларацияның 18-бабында: «Әркімнің ойлау, ар-ождан және дін бостандығына құқығы бар»,-деп көрсетілген. Жалпыға бірдей адам құқығы жөніндегі декларацияның 29-бабында заңда тек қана басқалардың құқықтары мен бостандықтарын тиісінше тануды және құрметтеуді қамтамасыз ету және демократияшыл қоғамдағы адамгершілік, қоғамдық тәртіп пен жалпы әл-ауқат талаптарын қанағаттандыру мақсатында белгіленген адам құқықтары мен бостандықтарын шектеулерге ғана жол беріледі.

         Заң және ереже болған жерде байқаусызда немесе қасахана қарсы түрде әрекет ететін азаматтардың болатындығы мәлім. «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» заңының кейбір баптары мен тармақтарын бұзғандығы үшін, ҚР ӘҚБтК-нің 453 және 490 бабтарына сәйкес, Түркістан облысы дін істері басқармасы «Дін мәселелерін зерттеу орталығы» КММ мен Түркістан облысы Полиция Департаменті Экстермизмге қарсы іс-қимыл басқармасы бірлесе жұмыс атқарып, 2022 жылдың қорытындысы бойынша 25 азаматқа қатысты іс сотқа өткізіліп, соттың шешімімен айыппұл төлеген болатын. Сондықтанда облыс тұрғындарына дін саласына байланысты өзіне түсініксіз болған мәселелер болған жағдайда, арнайы мамандарға жүгінуге кеңес береміз.

         Елімізде дін саласына байланысты заңдар да аз емес. Ол заңдардың ең негізгі мақсаты – азаматтарымыздың құқықтары және ұлттық қауіпсіздік. Дін саласына қатысты барлық заңнамалар зайырлы қағидаттарға сүйене отырып шығарылған. «Терроризмге қарсы іс-қимыл туралы» заңы және «Экстремизмге қарсы іс-қимыл туралы» заңы мемлекетіміздің біртұтастығы және сыртқы-ішкі факторлардан келетін қандай да бір қауіптердің алдын алу мақсатында шығарылған болатын. Дәл осы заңдарға сүйене отырып діни терроризм, экстремизм және радикализм деген діннің атын жамылған саяси терминдерге қарсы тұра аламыз.

         Қорытындылай келе, еліміздің азаматтарында құқықтық иммунитет қалыптасу қажет. Мемлекетіміз қоғамға қаупі бар, ел арасында ұлтаралық және конфессияаралық келісімге нұқсан келтіретін, қандай да бір зорлық-зомбылықты үндейтін діни ұйымдарға қарсы. Керісінше, ел бірлігінің нығаюына, халықтар арасындағы достықты өркендеуді мақсат тұтатын діни бірлестіктерге, заң аясында жұмыс жасаса қарсылық білдірмейді. Еліміздің тарихи дамуында ерекше орны бар діни бірлестіктерге мүмкіндігінше қолдау көрсетеді.

         Өскелең жас ұрпақтың ғылымның қай саласы болса да, бәсекеге қабілетті етіп тәрбиелеуіміз қажет. Соның ішінде құқықтық сауаттылықты арттыруға аса мән беріп, тиісті шаруалар атқарылуы керек. Әрине, бұл мәселелер бір немесе екі күннің ішінде бола салатын дүние емес. Үлкен ыждаһаттылықпен қатар, сабырлықты талап ететін берекелі іс екендігі анық. Осындай күйбең тіршілікте заңды білу – заман талабы екендігін жадымыздан шығармауымыз тиіс.

 

А.Тағай

«Дін мәселелерін зерттеу орталығы» КММ

бөлімі басшысы м.у.а.