Салт-дәстүрлер ұлттың ұлт болып қалыптасуымен бірге туып, бірге дамып келе жатқан тарихи және көне процесс. Ол ұрпақ тәрибесінен, мәдени тұрмысы мен шаруашылық тіршілігінен көрініс бере отырып, адамның дүниеге келуімен бірге өрбіп, о дүниеге аттанып кеткенше құндақтайтын, тербететін алтын бесігі іспеттес. Уақыт өзгерген сайын кейбір дәстүрлердің заңмен реттелуі қажеттілікке айналды. Дәстүрлер ұлттың тәрбиелік, адамгершілік және қоғамдық құндылықтарын қалыптастырады. Алайда кейбір дәстүрлер заңдық реттеуді талап етеді, себебі олардың кейбір аспектілері қазіргі құқықтық нормаларға қайшы келеді. Қоғамда әділдік пен құқық үстемдігін сақтау үшін кейбір салт-дәстүрлердің шекараларын заңмен айқындау қажеттілігі туындайды.

1. Қыз алып қашу - Қазақ халқының көнеден келе жатқан дәстүрлерінің бірі. Бұл салттың түпкі мәні екі жас арасындағы махаббат пен келісімге негізделген деп саналады. Дегенмен қазіргі заманда бұл дәстүрдің орындалу тәсілдері өзгеріп, кейде адам құқықтарын бұзатын, заңға қайшы әрекетке айналып отыр. Қыз алып қашу дәстүрі бұрын ата-ананың келісімінсіз үйлену мүмкін болмаған жағдайда қолданылған. Бұл әдіс жастардың махаббат сезімін заңдастыру жолы ретінде қарастырылды. Көп жағдайда қыздың келісімі алынатын, ал кейінірек бұл салт қыз бен жігіттің отбасыларын мәмілеге келтіру үшін қолданылған. Орта Азия елдері, оның ішінде Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан және Кавказ аймақтарында кездесетін ортақ құбылыс – «Қыз алып қашу» дәстүрі әлі күнге дейін орын алып келеді. Бұл оқиға көбінесе қыздың өз еркімен немесе еркінен тыс болып жатады. Әр түрлі кезеңдерде қызды алып қашу «салт-дәстүр» ретінде қарастырылып, үйлі болудың бір тәсілі болған.

Егер қыздың келісімінсіз немесе ұрлық жолымен қызды алып қашу жағдайы болса, бұл қазақтар үшін Тәуке ханның «Жеті жарғы» заңдар жинағында қатаң жазалауға әкелген. Мұндай жағдайларда ауыр айыппұлдардан бастап, өлім жазасына дейін түрлі жазалар қарастырылған. Бұл үрдіс өткен ғасырда ауылдардың ақсақалдарымен реттеліп, қоғамның қажеттілігіне сәйкес өмір сүрген.

Қазіргі таңда «Қыз алып қашу» дәстүр емес, заңға қайшы әрекет ретінде қарастырылып,  қыздың еркінен тыс алып қашу адам ұрлау немесе жеке бас еркіндігін шектеу ретінде қаралады. ҚР Қылмыстық Кодексіне сәйкес, мұндай әрекетке 5 жылдан 12 жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасы қарастырылған. Қоғамда қыз алып қашуға қатысты көзқарастар әртүрлі. Кейбіреулер бұл дәстүрді ұлттық мәдениеттің бір бөлігі ретінде қарастырса, басқалары оны адам құқықтарын бұзатын ескірген салт деп есептейді.

Қазақстанда әлі де көптеген ауылдар мен аймақтарда, әсіресе оңтүстікте, «алып қашу» мәселесі өзекті болып отыр. Бұл жерде қыздардың келісімінсіз жүзеге асатын бұл іс, олардың әлеуметтік және психологиялық тұрғыдан қысым көріп, өз еркімен тұрмыс құруына себеп болады. Соның салдарынан ажырасу мәселесі де белең алуда.

2. Жеті атаға дейін үйлену – бұл  дәстүр қазақ халқының қан тазалығын сақтау және ұрпақтың денсаулығын қамтамасыз ету мақсатында қалыптасқан.

Жеті атаға дейінгі туыстар арасындағы неке тыйым салынған, бұл ережені сақтамау үлкен айып болып саналған. Мұндай қағида ұрпақтың генетикалық тұрғыдан сау болуы үшін маңызды болған.

Жеті атаға дейін үйленуге тыйым салудың ең маңызды себебі – қан тазалығын сақтау. Ғылыми тұрғыдан алғанда, жақын туыстар арасындағы некеден дүниеге келген балалардың арасында түрлі генетикалық ауытқулар мен аурулардың пайда болу ықтималдығы жоғары. Қазақ халқы мұны ерте заманнан-ақ түсініп, қан тазалығын сақтауды басты міндеттердің бірі ретінде қарастырған.

Егер жеті ата қағидасы бұзылған жағдайда, бұл үлкен дау-дамай тудырып, кейде рулар арасында қақтығыстарға себеп болған. Мұндай некелер халық арасында «құдайдан қорықпау» және «ата-баба рухын сыйламау» деп танылып, некеге тұрғандарға қатал жаза қолданылған.

Қазақстан Республикасының «Неке және отбасы туралы» Кодексіне сәйкес жақын туыстар арасындағы некеге заңмен тыйым салынған. Мұндай неке тіркелмейді, ал оның салдарынан туындаған құқықтық мәселелер заң тұрғысынан қарастырылады.

Жеті атаға дейін үйленуге тыйым салу – қазақ халқының адамзат өркениетіне қосқан ерекше үлестерінің бірі. Бұл дәстүр ұлттың қан тазалығын сақтап қана қоймай, әлеуметтік және рухани тәртіпті нығайтуға бағытталған. Осы қағиданы сақтау арқылы қазақ халқы өз ұрпағының денсаулығы мен болашағына жауапкершілікпен қараған. Бұл дәстүрдің маңыздылығы уақыт өте келе ұмытылмай, ұлттың рухани және биологиялық тазалығын сақтаудың негізі ретінде қалыптасып келеді.

3. Мұрагерлік және мүлік бөлу дәстүрі – Қазақ халқының дәстүрлі өмірінде мұрагерлік – ұрпақ сабақтастығы мен отбасы бірлігін сақтайтын маңызды әлеуметтік және құқықтық институт. Мұрагерлік тек материалдық байлықты емес, рухани мұра мен әулеттің жауапкершілігін ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуді көздеген. Бұл дәстүр әдет-ғұрып құқығы арқылы реттеліп, қазақ қоғамында әділдік пен тәртіптің негізі ретінде қалыптасқан.

Мұрагерлік қазақ қоғамында отбасының тұтастығын, әулеттің абыройын сақтауға бағытталған. Ата-бабадан қалған байлықты мұра ретінде беру қазақ халқының негізгі құндылықтарының бірі болған. Мұра ұғымы материалдық дүниемен ғана шектелмей, рухани құндылықтарды, әулеттің мәртебесін, дәстүрлерді және жауапкершілікті қамтыған.

Мұрагерліктің негізгі қағидалары:

  1. Ұрпақ жалғастығы: Мұра әкеден балаға, әулеттің ұлдарына беріледі. Әсіресе тұңғыш ұлға ерекше жауапкершілік жүктелген.

  2. Әділеттілік пен теңдік: Мұра бөліс кезінде отбасындағы барлық мүшелердің мүддесі ескерілген. Қыздарға да белгілі бір деңгейде мүлік берілетін жағдайлар болған.

  3. Жауапкершілік: Мұрагер мұраға ие болу арқылы тек байлыққа ғана емес, бүкіл әулетке қамқорлық жасау міндетін алған.

Мұрагерлік түрлері

1. Материалдық мұра

              Мал-мүлік: Мал – көшпелі қазақтардың басты байлығы. Әке мұра ретінде ұлдарына жылқы, қой, түйе және басқа да малды қалдырған. Мал санымен бірге оның сапасы да маңызды болған.

              Жер: Жерге иелік ету ерекше құрметті саналған. Қазақ қоғамында жер байлығы ру-тайпаға тиесілі болғанымен, отбасылар арасында пайдалануға бөлінген жерлер ұрпаққа мұра ретінде берілген.

              Үй-жай: Қазақтың киіз үйі мен онда сақталған заттар да мұрагерлік жолмен берілген. Киіз үйдің кейбір бөліктері, әсіресе, отбасылық құндылықтарды бейнелейтін бұйымдар ерекше маңызға ие болған.

2. Рухани мұра

              Ата-бабаның шежіресін сақтау: Шежіре ұрпаққа мұра ретінде қалдырылған және оны сақтау әрбір мұрагердің міндеті болған. Бұл дәстүр отбасылық бірлікті сақтаудың рухани негізін қалыптастырған.

              Салт-дәстүрлер: Мұрагер тек мүлік пен атақты ғана емес, ата-бабадан қалған дәстүрлерді де жалғастырушы ретінде танылған. Ұрпаққа берілген рухани мұра отбасы тәрбиесінде ерекше орын алған.

              Бата: Бата беру – мұрагерді белгілеудің ең маңызды рәсімдерінің бірі. Әке қайтыс болар алдында ұлына батасын беріп, оған өзінің аманатын тапсырған.

3. Әлеуметтік және мәртебелік мұра

              Билік пен ел басқару: Қазақ қоғамында билік әулет ішінде мұрагерлік жолмен берілген. Хандар мен билердің ұрпақтары ел басқару ісін жалғастырған.

              Қару-жарақ: Батырлардың қару-жарағы, соның ішінде қылыш, найза, сауыт сияқты заттар ұрпаққа қалдырылып, ел қорғау аманаты жүктелген.

              Ел алдындағы бедел: Мұрагер тек байлықты емес, әулеттің ар-намысы мен қоғамдағы орнын да сақтаушы болған.

Мұрагерліктің тәртібі мен ерекшеліктері

  1. Тұңғыш ұлдың рөлі: Қазақ дәстүрінде мұраның негізгі бөлігі, әсіресе, әке шаңырағы тұңғыш ұлға тиесілі болған. Ол «қара шаңырақтың иесі» ретінде танылып, әулеттегі барлық мүшелерге қамқорлық жасаған.

  2. Қыздардың үлесі: Қыздарға мұраның көп бөлігі берілмегенімен, жасау мен қажетті мүлік берілген. Бұл жасау арқылы қыздың жаңа отбасындағы орны бекітіліп, оның беделі жоғарылаған.

  3. Туыстық байланыс: Мұрагерлік тек жақын туыстар арасында жүзеге асқан. Әулет мүшелерінің бірлігі осы қағиданың сақталуына байланысты болған.

Қазақ қоғамында мұрагерлік мәселелері әдет-ғұрып құқығы (билер соты) арқылы реттелген. Мұрагерлікке қатысты дауларда әділдік пен тәртіп басты назарда болған. Билер соты әрдайым тараптардың мүддесін ескеріп, мұраның әділ бөлінуін қадағалаған.

Мұрагерлікке қатысты шешімдер:

  1. Мұрагерлік құқығы жоқ адамның мүлікке иелік етуіне тыйым салынған.

  2. Мұрагер жауапкершілікті орындамаса немесе отбасына зиян тигізсе, оны мұрагерліктен айыру мүмкін болған.

  3. Мұраға қалған жер, мал немесе мүлік тек әулет ішінде пайдаланылуға тиіс болған.

Бүгінде Қазақстан Республикасының «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» кодексі мұрагерлік мәселелерін заңды түрде реттейді. Мұра тек дәстүр бойынша емес, заң бойынша да отбасының мүдделерін ескере отырып бөлінеді. Сонымен қатар, қазақ дәстүрінде сақталған моральдық қағидалар әлі күнге дейін маңыздылығын жоғалтқан жоқ.

Қорытынды

Салт-дәстүрлер – тек өткеннің мұрасы ғана емес, бүгінгі және ертеңгі ұрпақ үшін де өмірлік маңызы бар рухани байлық. Олар ұлттың өзіндік ерекшелігін сақтауға, халықтың бірлігі мен ынтымағын нығайтуға ықпал етеді. Бүгінде дәстүрлерімізді заңнамалық түрде қорғау – тек қазақ халқының емес, әлемдік қауымдастықтың мәдени мұраны сақтау жолындағы ортақ әрекеттерінің бір бөлігі. Бұл қадам ұлттық құндылықтарды жаһанданудың ықпалынан қорғауға, сондай-ақ қазақ мәдениетінің әлемдік деңгейде танылуына мүмкіндік береді.

Алайда салт-дәстүрлерді тек заңға немесе арнайы бағдарламаларға сүйеніп қорғау жеткіліксіз. Оларды күнделікті өмірде қолдану, оларды құрметтеу және оларды жастарға үйрету – басты шарт. Мектептерде, отбасыларда, қоғамдық ортада дәстүрлерді дәріптеу арқылы ғана біз бұл қазынаны болашақ ұрпаққа жеткізе аламыз. Әсіресе, ауылдық жерлерде ұлттық дәстүрлердің сақталуы ерекше маңызға ие. Өйткені дәстүрлердің қайнар көзі ауыл өмірінен бастау алады.

Сондай-ақ, заманауи технологиялар мен әлеуметтік желілер дәстүрлерді насихаттаудың жаңа алаңына айналды. Бүгінде жастар дәстүрлер туралы ақпаратты интернет арқылы біліп, қызығушылық танытуда. Сондықтан дәстүрлерді қазіргі заманның тілінде жеткізіп, оларға жаңа мазмұн берудің маңызы зор. Бұл дәстүрлерді сақтап қана қоймай, олардың жаңа буын арасында танымал болуына ықпал етеді.

Қазақ халқының салт-дәстүрлері – ұлттың рухани тірегі, оның айнасы. Бұл дәстүрлерді қорғау, сақтау және жаңғырту – ұлттың тарихи санасын қалыптастырудың, елдігімізді сақтаудың және әлемдік мәдениетте өз орнымызды нығайтудың негізі. Біз өзіміздің өткенімізге құрметпен қарап, дәстүрлерімізді жандандыру арқылы ғана болашаққа сенімді қадам жасай аламыз. Сондықтан ұлттық құндылықтарымызды заңмен қорғау – уақыт талабы ғана емес, ел болашағы үшін аса маңызды қадам.

Еліміздің әрбір азаматы осы қасиетті аманатқа өз үлесін қосып, дәстүрлерімізді қадірлеу арқылы ұлттық болмысымызды нығайтуға атсалысады деп сенеміз. Бұл – тек мемлекетке ғана емес, әрқайсымызға жүктелген тарихи және рухани жауапкершілік.

   Ұ.Перден        

Түркістан облысының дін істері басқармасының                

«Дін мәселелерін зерттеу орталығы» КММ-нің      

теолог маманы