Шоқан Уәлихановтың қазақ ойшылдарының арасында алатын орны ерекше. Оның ғылыми, этнографиялық және саяси көзқарастары қазақ халқының рухани дамуында үлкен рөл атқарды. Қазақ даласындағы Ислам діні мен дәстүрлі наным-сенімдер туралы бірнеше маңызды зерттеулер жүргізіп, ғылыми еңбектер жазған. Ол – қазақ мәдениетінің, діни нанымдарының, тарихының аса білгір зерттеушісі. Оның еңбектері әлі күнге дейін өзектілігін жойған жоқ.

Шоқан Уәлиханов мұсылмандық ілімді бала кезінен үйренді. Өз заманының зиялысы ретінде Шоқан халық арасындағы діни наным-сенімдерді жіті бақылап, оларды жазбаша түрде тіркеді. Шоқан діни ізденістерін ғылыми және этнографиялық тұрғыдан жүргізді. Ол ислам діні мен халықтың дәстүрлі дүниетанымын салыстырып, аралас формаларды анықтауға тырысты. Оның «Ислам діні» еңбегі – осы бағыттағы жүйелі зерттеуінің айғағы. Шоқан Уәлиханов қазақ даласындағы діни әдет-ғұрыптарды салыстыра отырып зерттеді. Шоқан Батыс зерттеушілерінің еңбектерін оқып, ислам тарихына қатысты орыс және еуропалық зерттеушілердің көзқарастарымен танысты. Бұл оған исламның даму кезеңдерін сын тұрғысынан қарастыруға мүмкіндік берді. Ол Құран мен шариғат негіздерін жақсы білді, есейе келе ол дінді зерттеуші ретінде қарастырды. Оның ойынша, ислам діні қазақ халқының рухани өмірінде маңызды орын алғанымен, кей жағдайда қоғамның дамуына кедергі келтірген формалары да болды. Уәлиханов исламның алғашқы қағидаттарын – әділдік, білімге ұмтылу, адамгершілік – жоғары бағалады. Бірақ ол кейбір діни рәсімдер мен қалыптасқан догматизмді, әсіресе сопылық ағымдардағы мистикалық дүниетанымды сынаған. Шоқанның еңбектерінде діни фанатизмге қарсы сыни пікірлер жиі кездеседі. Ол – діни догмалар халықтың ақыл-ойын шектейді, ғылыми ойлауға тосқауыл болады деп есептеген. Осыған байланысты ол ағартушылық идеяларды алға тартты – халықты оқыту, шынайы білім беру, ғылымды тарату. Дінді бұл жолда кедергі емес, дұрыс бағытталған жағдайда қолдаушы күшке айналдыру керек деп білді. Оның «Ислам діні», «Қырғыздардағы шамандықтың қалдықтары», «Сопылық туралы» секілді еңбектері оның дінге деген ғылыми қызығушылығын көрсетеді. Ол ислам мен дәстүрлі наным-сенімдердің өзара байланысын, қазақ даласындағы діни-синкретизмді сипаттады. Сондай-ақ, ол мұсылман дінінің Орта Азия мен қазақ даласына таралу тарихына да үңілді. Шоқан дәстүрлі қазақ қоғамындағы діни элементтерді зерттей отырып, ислам діні мен көне түркілік сенімдердің синтезін көрсетті. Оның айтуынша, қазақ даласындағы исламдық сенім толық шариғатқа емес, жергілікті дәстүр мен көне наным-сенімдермен үйлескен формасына негізделген.

Қорыта келгенде, Шоқан еңбектері – қазақ халқының рухани тарихының айнасы десек болады. Оның терең байқаулары бізге өткенімізді ғана танытпай, бүгінгі мәдениетіміздің қайнар көзін ұғынуға да мүмкіндік береді. Шоқан Уәлихановтың діни ізденістері оның ғалым ретіндегі жан-жақты ойлау қабілетін көрсетеді. Ол исламның рухани-мәдени әлеуетін мойындағанымен, оның догматикалық және фанатизмге ұласатын тұстарын сынға алды. Сонымен қатар, Шоқан халықтың сауатын ашу, білім тарату арқылы діни сенімнің де жаңғыруына ықпал ету керек деп білді. Оның діни көзқарастары заманауи ғылым мен ағартушылық бағыттағы қоғам үшін маңызды бағдар болып қала береді.

 

  Қ.Мырзабай

 

Түркістан облысының дін істері басқармасының

«Дін мәселелерін зерттеу орталығы»

КММ-нің  теолог маманы