Шәкәрім – исламды зерттеп, оны ақыл мен логика арқылы түсіндіруге тырысқан ойшыл. Оның шығармаларында дін тек догма емес, адамзаттың рухани кемелденуіне қызмет ететін құрал ретінде қарастырылады. Ол исламды зерттей отырып, діннің негізгі мақсаты әділет, мейірім және ар-ұят екенін айтады.

Шәкәрімнің «Үш анық» еңбегінде ол үш нәрсені ақиқат деп есептейді:

Жаратушы (Құдай) бар екені – ол әлемнің жаратылысын, тіршіліктің мағынасын түсіндіреді.

Рухтың мәңгілігі – адам жаны өлмейді, ол ақыретте сұралады. Жақсылық пен жамандықтың заңдылығы – адам өмірі әділет заңдылығына бағынады. Осы еңбегінде ол Батыс философиясын, шығыс ілімдерін, оның ішінде исламды да талдайды. Оның ойынша, дін мен ғылым үйлесуі керек, өйткені тек соқыр сенім адамның дамуына кедергі келтіреді.

Шәкәрім исламды қабылдағанымен, оның дұрыс түсінілуіне баса мән береді. Ол діннің догмаға айналып, фанатизмге ұласуын сынайды. Оның мына сөздері осы ұстанымын дәлелдейді:

«Адасқанның алды – дін, арты – надандардың сөзі». Бұл арқылы ол дінді дұрыс түсінбей, оны жеке пайдасына пайдаланатын адамдарды сынға алады.

Шәкәрімнің көзқарасы бойынша, адам дінді шын жүрекпен, ақылмен қабылдауы керек, тек сыртқы ғұрыптармен шектелу – надандық. Ол сопылық (тасаввуф) философиясына да жақын болды, бірақ сонымен бірге рационализмді де ұстанды.

Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы – дәстүрлі исламды ұстанған ғұлама. Ол исламды қазақ халқының әдет-ғұрпымен, ұлттық танымымен үйлестіріп насихаттады. Оның еңбектерінде исламның тәрбиелік, рухани құндылықтарына ерекше мән беріледі.

Мәшһүр Жүсіптің еңбектерінде ислам қазақтың дәстүрімен қабысып беріледі. Ол намаз, ораза сияқты парыздарды орындаумен қатар, адамгершілік, адалдық, мейірім сынды қасиеттерді жоғары қояды.

Ол былай дейді: «Мұсылмандық – жүректегі иманмен өлшенеді, ал намаз, ораза – соның айғағы». Бұл жерде ол діннің сыртқы атрибуттарына емес, ішкі мәніне баса назар аударуды насихаттайды.

Оның еңбектері Қожа Ахмет Ясауидің хикмет дәстүрімен үндеседі. Ол өз шығармаларында Пайғамбарымыздың (с.а.с) өмірін, сахабалардың ғибратты оқиғаларын, діннің қазақ қоғамындағы рөлін түсіндіреді.

Оның басты көзқарастары:

-         Дін – адамның жүрегіндегі тазалық болуы керек;

-         Құран мен хадисті дұрыс түсініп, білімге ұмтылу қажет;

-         Қазақ халқының дәстүрі мен діні үйлесімді болуы тиіс;

-         Діни білімнің маңыздылығы.

 

Мәшһүр Жүсіп мол білім иесі болған. Ол діни ілімдерді халыққа түсінікті етіп жеткізуге тырысты. Оның жазбаларында қазақ фольклоры мен исламдық хикметтер үйлесім тапқан.

Ол былай дейді: «Ғылымсыз дін – соқыр, дінсіз ғылым – ақсақ». Бұл сөзі оның исламды ғылыммен қатар алып жүру керек деген ойда болғанын көрсетеді.

Қорыта келе Шәкәрім мен Мәшһүр Жүсіптің ислам туралы көзқарастары ұқсас, бірақ айырмашылықтары да бар:

Шәкәрім – исламды философиялық тұрғыдан зерттеді, ақыл мен ғылымды діннен бөле-жара қарастырмай, үйлестіру керек деп санады.

Мәшһүр Жүсіп – дәстүрлі исламды қазақ мәдениетімен байланыстыра отырып түсіндірді, халықтың діни сауатын ашуға күш салды.

Екеуі де исламды адамгершілік пен әділеттің негізі деп санады, бірақ Шәкәрім рационалистік бағытты таңдаса, Мәшһүр Жүсіп дәстүрлі діни ағартушылыққа басымдық берді.

 

 

Қ.Салықбаев

 

Ақпараттық-түсіндіру жұмыстарын

ұйымдастыру бөлімінің басшысы