Көпшіліктің санасында бір теріс түсінік қалыптасқан: «Дін – жүрекпен сенуді, ал ғылым – ақылмен ойлауды талап етеді. Ал екеуінің жолы екі бөлек» деген қате пайым бар. Мұндай ұғым рационалды ойлау мен діни сенімді бір-біріне қарсы қоюдан туындайды. Алайда бұл түсінік шындыққа сай емес. Керісінше, тарих пен бүгінгі ақиқатқа қарасақ, рационалды ойлау – сенімге кедергі емес, қайта оны бекемдейтін құрал екеніне көз жеткіземіз.

Рационалды ойлау – бұл адамның дәлелге, логикаға, қисынға сүйеніп, ой түйіндеуі. Мұндай ойлау адамды эмоция мен алдамшы әсерден арашалап, шынайы ақиқатқа жетелейді. Бұл – сындарлы ойлау, дәлелмен сөйлей білу, ақпаратты талдап, дұрыс шешім шығара алу қабілеті. Рационалды ойлау – жай ғана күмәндану емес, негізделген және әділ талдау жасау. Демек, ақылды пайдалану – Жаратушы сыйлаған ең үлкен нығметтің бірі.

Имам Ғазали мен Ибн Рушд секілді ірі ғалымдар діни сенім мен рационалды ойлауды қатар қолданды. Олар философия мен логиканы терең зерттеп, оны діни түсінікті нығайту үшін пайдаланды. Мәселен, Ибн Сина (Авиценна) мен Әл-Фараби – бір мезгілде мұсылман, философ әрі ғалым бола білді. Олардың ойынша, ақыл мен сенім – бір-бірін толықтыратын күштер.

Діни сенім – бұл көзсіз еру емес, шынайы таным мен түсініктен туындайтын жүрек иланымы. Құранның өзі адамды «тафаккур» (ойлану), «тағзия» (салыстыру), «тадаббур» (терең ойлау) сияқты ақыл-ой әрекеттеріне шақырады. Мұхаммед пайғамбар (с.а.с.) Мекке халқын соқыр дәстүр мен пұтқа табынушылықтан, ақылға сүйеніп, бір Жаратушыға сенуге үндеді.

Ислам діні ешқашан ақылға қарсы болмаған. Құранда ақылға жүгінуге шақыратын ондаған аяттар бар. «Ойланбайсыңдар ма?», «Ақылға салмайсыңдар ма?», «Ғибрат алмайсыңдар ма?» деген сауалдар – мұсылманды ойлануға, талдауға, ізденуге итермелейді.

Кейбіреулер: «Егер ақылға сүйенсек, Алланың бар екеніне дәлел сұраймыз. Бұл – күмән» деп ойлайды. Бұл түсінік дұрыс емес. Себебі ақыл – Алланы танудың құралдарының бірі. Имам Матуриди мен Әбу Ханифа ақылды діни сенімнің бастауы деп санаған. Олардың пікірінше, «Алла бар» деген сенім – ақылмен де, жүрекпен де бекітілуі керек. Ақыл дәлел іздейді, ал жүрек соған иланады. Бұл екеуі қатар жүрсе ғана шынайы иман қалыптасады.

Бүгінгі ақпарат тасқыны заманында адамдар түрлі жалған сенімдерге, деструктивті ағымдарға, манипуляция мен алдау схемаларына жиі алданып жатады. Неге? Себебі рационалды ойлау дағдысы жетіспейді.

Рационалды ойлау адамды сын көзбен қарауға, дереккөзді тексеруге, шындықты іздеуге үйретеді. Бұл дінге де, ғылымға да, күнделікті өмірге де қажет.

Мысалы, бір адам «бала ауру болса, дәрі емес, дұға ғана керек» десе – бұл сенім емес, жауапсыздық. Себебі Алла бізге себептерді (дәрі-дәрмек, медицина) қолдануды бұйырған. Демек, дұға да, дәрі де – қатар жүруі керек. Ақыл – осыны түсінуге көмектеседі.

Орта ғасырларда діни фанатизмге қарсы рационалдық ойлаудың таралуы үлкен рөл атқарды. Университеттерде логика мен философия оқытылып, «кез келген діни тұжырым дәлелге сүйенуі керек» деген принциптер орнықты. Мысалы, Әл-Азхар университеті ислам тарихындағы тек діни ғана емес, философиялық пәндерге де орын берді. Бұл дәстүр экстремизмнің алдын алу үшін маңызды болды.

Дін мен ақылды бір-біріне қарсы қою – шектен шыққан фанатизм мен сауатсыздықтың белгісі. Шынайы мұсылман – ойлайтын, ізденетін, сұрақ қоятын, жауап табатын жан. Иман – зерттеуден, көру мен танудан басталады. Сенім – тек жүрек қана емес, ақылдың да шешімі.

Рационалды ойлау адамды ғылымға, әділетке, ақиқатқа, жан-жақты пайымға бастайды. Мұндай адам ешқашан дінді үстірт қабылдамайды, дінді теріс мақсатта қолданатындарға алданып қалмайды.

Рационалды ойлау – сенімге бөгет емес, қайта оны нығайтатын құрал. Дін ақылға қарсы емес, қайта оны қолдайды. Мұсылман адам – сенетін, ойлайтын және әрекет ететін жан. Ақыл – Алланы тануға, дүниені түсінуге, адамды алдамай әділ өмір сүруге көмектесетін ең үлкен нығмет. Сондықтан да қазіргі қоғамда діни сеніммен қатар рационалды ойлауды дамыту – заман талабы.

Бүкіл адамзат тарихы – ақыл мен сенімнің бір-біріне қайшы емес, қайта қатар өмір сүріп келгенін көрсетеді. Сенім – адамға мақсат пен мағына берсе, ақыл – сол жолда адаспауға көмектесетін шамшырақ.

Ақылды қолдану – иманның көрінісі. Ақыл мен сенім бірге болғанда ғана адам өмірі мағыналы, саналы әрі тұғырлы болады.

 

Г.Бекжан

 

Түркістан облысы дін істері басқармасы

«Дін мәселелерін зерттеу орталығы» КММ           

теолог маманы