Ислам діні ІХ ғасырда Отырар, Исфиджаб, Баласағұн, Яссы, Сауран, Сығанақ, Шаш секілді көптеген қалаларда кеңінен таралды. Кейіннен, Ислам ілімін насихаттайтын медреселер ашылып, көркем мінез-құлыққа негізделген ұстанымдар қалыптаса бастады. Ислам мәдениетінің қазақ жеріндегі ірі ошағы Сыр бойы, Сығанақ, Отырар, Сайрам және Түркістан (Ясы) қалалары болды. Осы өңірден әл-Фараби, Ахмет Ясауи, Ахмет Жүйнеки, Сүлеймен Бақырғани сынды ғұлама ғалымдар мен ақындар, сондай-ақ, әлемге әйгілі әскербасы Ақсақ Темір шықты. Қожа Ахмет Ясауи ақын, ойшыл, ұстаз, бүкіл түркі жұртына имандылық нұрын шашқан діни қайраткер, ағартушы, жаңа сопылық ағымның ғұламасы ретінде танымал. Оның мұрасы тек түркі әлемінде ғана емес, жалпы Ислам әлемінде маңызды орын алады.

    Түркі даласының ұлы перзенті, Қазақстан мен Орта Азиядағы сопылық мектебінің көрнекті өкілі, ғұлама әрі әулие Қожа Ахмет Ясаун қазақ халқының рухани тарихында айрықша орын алады.

     Қожа Ахмет Ясауидің бүгінгі ұрпаққа жеткен ең көлемді шығармасы Диуани Хикмет (Даналық кітабы), ол қыпшақ диалектісімен көне түркі тілінде жазылған. Өкінішке орай, бұлт туындының түпнұсқасы біздің заманымызға жетпеген, тек XV-XVI ғасырлардағы көшірмелері ғана сақталған. Бұл көшірмелер Ыстамбұл, Қоқан, Ташкент, Мәскеу, Алматы сынды қалаларда сақталуда. Диуани Хикмет алғаш рет 1878 жылы жеке кітап болып басылып шықты, кейін бірнеше рет қайта басылып, 1901 жылы Қазанда Тыныштықұлының қазақтарға арнап шығарған нұсқасы жарық көрді.

         Қожа Ахмет Ясауи өз хикметтерінде сопылық ілімін терең дәріптеп, осы жолға түсу үшін дұрыс дайындықтың және білімнің маңыздылығын айрықша атап көрсетті. Ол сопылық жолға тек дайындықсыз және білімсіз келетіндерді қатты сынады. Шынайы, таза сопылық ілімінен хабарсыз, жалған сөйлеп, өз мүдделерін жүзеге асыратын дүмше сопыларды «жалған сопы» деп айыптап, олардан аулақ болуға шақырды. Қожа Ахмет Ясауи осы тұрғыда алдымен шариғат ілімін толық меңгеру қажеттігін айтты, себебі шариғаттың негіздері болмайынша, сопылық жолға түсу мүмкін емес деп есептеді.

         Сопылық жолдың негізі Ихсан ілімінен басталатыны белгілі. Ихсан бұл пенденің иманын бекемдеп, құлшылыққа деген құлшынысын арттырып, адамгершілікке тән игі қасиеттерді кемелдендіретін рухани ілім. Құдіреті күшті Алла Тағала Құран Кәрімде осы Ихсан іліміне ерекше мән берді. Егер мұсылман адам Ихсан ілімінің шынайы мәнін түсінсе, оның рухани жандүниесі кемелденіп, иман байлығына қол жеткізеді.

          Ихсан ілімі әуелі Аллаға деген иманнан басталып, Алланың бұйрықтарын орындау және тыйым салынған нәрселерден сақтану арқылы жүзеге асады. Ясауи мұны өте маңызды деп санап, рухани жетілу мен жанның тазалығы үшін олардың негіздерін әрдайым ұстануды ұсынды. Сопылықтың ең басты мақсаты адамның ішкі дүниесін тазалап, Алламен байланысын нығайту, сондай-ақ, өмірде ізгілікті жолмен жүру.

          Ихсан –  бұл Алланы көрмесең де, Алла сені көріп тұрғандай амал жасау деген терең мағынаға не ұғым. Бұл ілім адамды өз әрекеттерінде шынайы болуға, әр ісін құдайдың көзімен қарап, тек жақсы ниетпен жүзеге асыруға шақырады. Ихсанның мәні адамның жүрегінде Алланың бар екенін сезініп, барлық іс-әрекеттерінде осы сенімді ұстану.

         Ізгі ғұламаларымыз «Ихсан ілімінің алғашқы сабағы ренжітпеуден басталып, соңы ренжімеумен аяқталады» деген екен. Бұл сөздер адамның өзара қатынастарында ізгілік пен сабыр сақтаудың маңыздылығын білдіреді. Яғни, Ихсан ілімі тек рухани ілім ғана емес, ол адамның күнделікті өмірінде оның басқа адамдармен қарым- қатынасында да көрініс табуы тиіс.

        Имам Науауи (оған Алла разы болсын): «Алла Тағала сенің әрбір жағдайыңды көріп тұрады. Сондықтан барлық ісіңде жақсылық жаса. Әрбір ісің толыққанды болуы керек» деген екен. Бұл сөздер адамның барлық іс-әрекетінде Аллаға деген сенім мен адалдықтың негізінде болу қажеттігін көрсетеді. Яғни, әрбір әрекетімізде біз Алланың көзімен қарай отырып, тек жақсылық жасауға ұмтылуымыз керек. Ихсан ілімі бізге өзіміздің рухани дүниемізді кемелдендіріп, жан дүниемізді тазартуға жол ашады. Әбу Ханифаның «Муснад» кітабында: «Ихсан әрбір ісіңді Алла разылығы үшін жасауың» делінген.

          Ислам тарихына көз жүгіртсек, Мұхаммед (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) пайғамбарымыз өзінің көркем мінезімен Мекке халқын әдептілікке, ізгілікке шақырды. Оның пайғамбарлық міндет жүктелмес бұрын, яғни қырық жылдық өмірінде ол адамгершілік қасиеттердің қоғамға әкелетін пайдасын дәлелдеп берді. Оның бойындағы ұлық мінез-құлық сабыр, мейірім, әділдік, адалдық тек Мекке қоғамында ғана емес, жалпы әлемде ұрпақтарға үлгі болатын сипаттар еді. Мұхаммед пайғамбардың өмірі адамзатқа ізгілік пен адалдықтың ең жоғары үлгісін көрсеткен ғибратты тарих. Оның әрбір іс-әрекеті, сөзі және әрекеті бізге осы өмірде ізгілікпен және жоғары адамгершілікпен өмір сүруді үйретеді.

           Қожа Ахмет Ясауи өзінің сопылық мектебінің түркілік дәстүріне данғыл жол салды. Ол сопылық әдебиет ұстанымдарын көне түркі тілінде сөйлетті, осылайша түркі тіліндегі жатық әрі бейнелі жыр жазудың үлгісін жасап, түркі тілдерінің көркем шығармалар тудыру мүмкіндігінің мол екенін дәлелдеді. Құран Кәрімде баяндалатын тарихи аңыздар мен пайғамбарлар, әулие-әнбиелер жөніндегі әпсаналарды хикметтерінде сөйлете білді. Бұл оның тек діни білімді ғана емес, сонымен қатар мәдениет пен әдебиет саласындағы терең ой-өрісін көрсетеді.

          Қожа Ахмет Ясауи негізін қалаған Ясауи ілімінде Хаққа қызмет ету халыққа қызмет етуден басталады. Оның пайымдауынша, халыққа қызмет ету үшін ең алдымен өз нәпсіңді тыю керек, себебі нәпсіні жеңу сопылық жолдың негізгі мақсаты. Нәпсіні тыю арқылы адам өз ішкі дүниесін тазалап, жоғары рухани деңгейге көтеріледі. Бұл ұстаным Ясауидің ілімінің мәнін айқындайды, себебі ол кемелдікке жетудің жолын алдымен өзіңді жеңуден, өз нәпсіңмен күресуден бастайды.

          Ихсан жолын ұстанудың нақ өзі – топырақ сипатында болып, өзін халқына арнау. Бұл дегеніміз, адам өзінің барлық әрекетінде рухани тазалықты, адамгершілік қасиеттерді сақтап, өзінің мақсаттары мен іс- әрекеттерін халықтың игілігіне бағыттауы тиіс. Кемелдікке жету үшін, Қожа Ахмет Ясауи, ғашықтық пен дерт болу керек дейді. Ғашықтық - Аллаға деген терең махаббат, ал дерт бұл рухани тазаланудың және адам баласының ішкі дүниесін жетілдірудің бір белгісі. Бұл процесс адамды рухани кемелдікке жетелеп, оның өмір жолын ізгілікке, адамгершілікке толтырады.

         Қожа Ахмет Ясауи негізін қалаған сопылық мектеп «Ясауи тариқаты» деп аталады. Бұл мектеп өзінің рухани тереңдігімен және түркі халықтарының мәдениеті мен дүниетанымына әсер еткен үлкен мұра болып табылады. ХІІ ғасырда Қожа Ахмет Ясауи өз ілімін түркі халықтарына жеткізіп, оның мәнін түсіндірді. Ясауи тариқаты өз дәуірінде ғана емес, кейінгі ғасырларда да кеңінен таралып, түркі халықтарының рухани өміріне маңызды ықпал етті.

         Ясауи тариқаты Мауераннахр, Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Түркіменстан мен Тәжікстан сияқты аймақтарға тарады, осылайша Ясауидің ілімі мен рухани құндылықтары көптеген халықтардың рухани дамуына зор әсерін тигізді. Ясауи ілімінің негізгі қағидалары - адамгершілік, иман, Аллаға деген махаббат, ішкі тазалық және адалдық түркі халықтарының арасында кеңінен танылды.

          Ясауи тариқатының ізін жалғастырушылар мен оның ілімін қолдаушылар тарихта маңызды орын алды. Олар өздерінің діни және философиялық көзқарастарымен өз қоғамдарын рухани жағынан байытты, сондай-ақ осы тариқаттың таралуы мен дамуына үлкен үлес қосты. Ясауи ілімінің әсері бүгінгі күнге дейін сақталып, оның ізін жалғастырған адамдардың әрекеттері мен ой-пікірлері түркі халықтарының рухани құндылықтар жүйесін нығайтуға ықпал етті.

 

 Б.Кашкинбаев

 

«Оңалту жұмыстарын ұйымдастыру»         

бөлімінің маманы