Адам – қоғамда өмір сүретін әлеуметтік тұлға. Ол күн сайын түрлі адамдармен араласып, сөйлесіп, пікір алмасып отырады. Міне, осы араласу – қарым-қатынас деп аталады. Ал қарым-қатынастың мазмұны, сапасы, әдебі – адамның мәдени деңгейін, ішкі дүниесін көрсететін басты құрал. Сол себепті «қарым-қатынас – мәдениеттің айнасы» деп бекер айтылмаған.              

Қарым-қатынас дегеніміз не?        

Қарым-қатынас – адамдар арасындағы байланыстың, түсіністіктің, серіктестіктің негізі. Ол тек сөз арқылы емес, ым-ишара, қимыл-қозғалыс, дауыс ырғағы, тіпті үнсіздік арқылы да беріледі. Қарым-қатынас арқылы адамдар бірін-бірі танып, ортақ түсіністік қалыптастырады, көзқарас пен құндылықтар алмасады.                                   

Адамзат тарихында қарым-қатынас – қоғам дамуының негізі, мәдениеттің өзегі. Адам мен адамның арасындағы сөз, көзқарас, іс-әрекет – тек байланыс құралы ғана емес, ол адамның ішкі мәдениетінің, тәрбиесінің, құндылықтарының көрінісі. Сондықтан да «қарым-қатынас — мәдениеттің айнасы» деп айту өте орынды. Қарым-қатынас – тек сөз емес, қарым-қатынас дегенде көбісі тек сөйлесу деп түсінеді. Алайда бұл ұғым оған қарағанда әлдеқайда кең. Қарым-қатынасқа:

- Сөйлеу тілі;

- Дауыс ырғағы;

- Ым-ишара, дене тілі;

- Көзқарас, бет-әлпет;

- Тыңдай білу қабілеті;

- Әдеп пен сабыр – бәрі кіреді.

Адамның сөзі мен ісі бір-біріне сай болуы да – оның мәдениетін көрсетеді. Мәдениеттің көрсеткіші ретінде қарым-қатынас арқылы адамның:

- Отбасында алған тәрбиесі;

- Қоғамға, үлкенге, кішіге құрметі;

- Өз ойы мен сезімін жеткізу әдебі байқалады.

Мысалы, сыпайы, байыппен сөйлейтін, өзгені тыңдай білетін адам – ішкі мәдениеті жоғары екенін көрсетеді. Ал ашулы, дөрекі, сөзге тоқтамайтын жан – мәдениетінің әлсіздігін аңғартады. Тіл мәдениеті мен қарым-қатынас. Тіл – тек қатынас құралы емес, ол – ұлттың жаны. Қоғамда дұрыс, анық, орынды сөйлей білу де мәдениеттілік. Қазіргі жастар арасында бейәдеп сөздердің жиі қолданылуы – тіл мәдениетінің төмендеуіне әкеліп отыр. Қарым-қатынас кезінде орынды сөз, сабырлы үн, тыңдай білу – тек жеке адамға емес, қоғамдағы жалпы мәдени ахуалға әсер етеді.  Мәдениетті адам қалай қарым-қатынас жасайды?  Мәдениетті адамның сөзі де, ісі де, көзқарасы да сыпайы әрі салиқалы болады. Ол өзгенің пікіріне құрметпен қарайды, дөрекі сөйлемейді, тыңдай біледі, артық сөз айтпайды. Мұндай қасиеттер кез келген адаммен жақсы қарым-қатынас орнатуға жол ашады. Отбасы мен мектептегі рөлі. Бала қарым-қатынасты ең алдымен отбасында үйренеді. Үлкеннің кішіні тыңдауы, сыпайы сөйлеуі – бала бойына мәдениетті сіңіреді. Мектепте мұғалім мен оқушы арасындағы өзара сыйластық – ұрпақ тәрбиесіндегі маңызды қадам.    Әлеуметтік желідегі қарым-қатынас. Қазіргі заманда онлайн байланыс та қарым-қатынастың бір түрі. Бірақ көпшілік виртуалды ортада жауапкершілік пен әдепті ұмытып кетеді. Бұл – жаңа заманның мәдениет айнасын бұрмалап жібере алады. Сондықтан желіде де, өмірде де сөзіміз бен ісімізге мұқият болу керек. Қарым-қатынас –  адам мен адамның ғана емес, мәдениет пен өркениеттің арасы. Әрбір сөз, әрекет, үн – адамның ішкі болмысын айнадай көрсетеді. Егер қоғам мәдениетті болсын десек, алдымен өз қарым-қатынасымызды мәдениетті, сыпайы, сауатты етуге тиіспіз. Себебі мәдениеттің айнасы – адамның сөзі мен мінезі. Мысалы, бір адам кезекке тұрмай, алдындағыны итерсе – бұл мәдениетсіздік. Ал сабырмен күтіп, рұқсат сұраса – бұл нағыз мәдениеттілік. Қарапайым әрекет арқылы адамның ішкі мәдениеті көрініп тұр.                                                 

Қарым-қатынас – қоғам мәдениетінің көрінісі. Қоғамдағы адамдар бір-біріне қалай сөйлейді, қалай сыйлайды, кішіні құрметтеп, үлкенді тыңдай ма – осының бәрі сол қоғамның мәдени деңгейін көрсетеді. Егер қоғамда ашық диалог, сыпайы сөз, бірін-бірі түсінуге ұмтылу басым болса – ол қоғам өркениетті, мәдениетті қоғам. Ал дөрекілік, тіл тигізу, бір-бірін тыңдамау, сыйламау белең алса – бұл үлкен рухани құлдыраудың белгісі. Сондықтан қарым-қатынас мәдениетін үйрету – мектептен, отбасынан басталуы керек.        

Қазіргі замандағы қарым-қатынас мәселелері. Интернет пен әлеуметтік желі дамығалы, адамдар арасындағы тікелей қарым-қатынас азайды. Адамдар хабарламамен сөйлеседі, эмоциясын смайликпен жеткізеді. Бірақ бұл бетпе-бет сөйлесудегі шынайылықты, сезімді, жауапкершілікті төмендетіп жатыр. Кейде желіде адамдар бір-біріне дөрекі, бейәдеп сөздер айтып жатады. Бұл – жасырынған мәдениетсіздік. Сондықтан қазіргі жастарға тек білім емес, қарым-қатынас мәдениетін де үйрету маңызды.                                        

Қорытындылай келе, қарым-қатынас – адамның мінезі мен мәдениетінің айнасы. Біз қалай сөйлейміз, қалай тыңдаймыз, қалай жауап береміз – соның бәрі ішкі мәдениетіміздің көрінісі. Сондықтан әр сөзімізге, әрекетімізге жауапкершілікпен қарап, қарым-қатынас мәдениетін үнемі дамытуымыз қажет. Мәдениетті қоғам – сыпайы, түсіністігі мол адамдардан құралады.

 

М.Салиходжаев

 

Түркістан облысының дін істері басқармасының

«Дін мәселелерін зерттеу орталығы»

КММ-нің  теолог маманы