Қазіргі әлемде экономикалық даму мен байлықтың өсуі көптеген елдерде теңсіздік пен әділетсіздіктің артуына әкеліп отыр. Байлар мен кедейлер арасындағы алшақтық ұлғайып, қоғамдағы әлеуметтік тұрақтылыққа қауіп төнуде. Осындай жағдайда Исламның қаржылық жүйесі мен ондағы әділдік қағидалары өзектілігін арттыра түседі. Ислам діні тек рухани емес, сонымен бірге экономикалық қатынастарда да әділеттілікті басты орынға қояды. Қаржы саласы қоғамның тұрақтылығы мен дамуында маңызды рөл атқарады. Бірақ, қазіргі заманғы қаржылық жүйелер кейде әділетсіздік, байлықтың әділетсіз бөлінуі мен экономикалық теңсіздіктерге алып келеді. Ислам қаржылық әділдікті қамтамасыз ету үшін арнайы қағидалар мен ережелер ұсынады. Исламдағы қаржылық әділдік жайында түсіну үшін, оның негізгі принциптерін қарастыру қажет.

 Исламдағы қаржылық әділдіктің мәні

Қаржылық әділдік – байлықтың әділ бөлінуі, табыс табуда адалдық пен жауапкершілік қағидаларын сақтау. Исламда байлық Алланың аманаты деп саналады, яғни адам оны өз қалауынша емес, қоғам игілігі үшін де пайдалану керек. Құран Кәрімде: «Алла сендерге аманаттарды өз иелеріне тапсыруды бұйырады және адамдар арасында үкім еткенде әділ болыңдар» (Ниса сүресі, 58-аят), бұл аят Ислам экономикасының басты мақсаты – әділдік екенін айқын көрсетеді.

Рибаға (өсімге) тыйым – әділдіктің бастауы

Исламда риба (өсім, пайызбен пайда табу) – ең үлкен әділетсіздік түрі болып саналады. Себебі өсімқорлық еңбек пен тәуекелге емес, өзгелердің қажетін пайдалану арқылы пайда табуға негізделеді, пайғамбарымыз Мұхаммед (с.а.с.) былай деген: «Алла Тағала өсімқорды да, өсім берушіні де, куәгер мен жазушыны да лағынеттеді» (Мүслім хадис жинағы), рибаға тыйым салу – экономикалық теңдікті қамтамасыз ететін негізгі қадам, өйткені ол капиталдың әділетсіз жиналуына тосқауыл болады. Исламның ең басты қаржылық қағидасы – риба, яғни өсімқорлыққа тыйым салу. Өсімқорлық қаржы жүйесінің әділетсіздігіне алып келеді, себебі ол байлар мен кедейлер арасындағы алшақтықты ұлғайтады. Исламда несие беру және алудың нақты шарттары бар, бірақ бұл процесте пайыздық мөлшерлемелер қолданылмайды. Бұл қағида қоғамда әділ қаржылық қатынастарды сақтау үшін өте маңызды.

Пайданы әділ бөлу қағидасы

Исламдық қаржы жүйесі пайда мен шығынды ортақ бөлісу қағидасына сүйенеді.

Мысалы: Мушарака – серіктестердің бірлесіп қаржы қосып, табыс пен шығынды әділ бөлуі;

Мудараба – бір тарап қаржы береді, екіншісі еңбегі мен тәжірибесін қосады, табыс ортақ, шығын тек капитал иесіне тиесілі, бұл тәсілдер қазіргі банктік жүйедегі біржақты пайда алудан өзгеше, әділетті және тәуекелге негізделген қарым-қатынас орнатады. Исламдық қаржы жүйесінде бизнесте шығын мен пайданы әділ түрде бөлісу өте маңызды. Мұдараба (бір тарап капиталы, екіншісі еңбек пен дағдысын қамтамасыз ететін келісім) және мушарака (екі немесе бірнеше тараптың бірлескен капиталымен жүргізілетін бизнес) сияқты қаржылық құрылымдар арқылы пайданы да, шығынды да бірдей бөлісу көзделеді. Бұл әдіс теңдік пен әділдікті қамтамасыз етеді, өйткені әрбір қатысушы өз күш-жігерін салу арқылы табыс табады.

Зекет және садақа – әлеуметтік әділдіктің құралы

Исламда байлық жеке меншік болғанымен, ол қоғамдық жауапкершілікті де қамтиды. Зекеттің мақсаты – мұқтаж адамдарға көмек беру; Байлықтың белгілі бір топтың қолында шоғырланбауын қадағалау; Исламдағы қаржылық әділдік концепциясының маңызды бөлігі – зекет (жеке табыстың белгілі бір бөлігін мұқтаж жандарға беру). Зекет – бұл тек діни міндет емес, сонымен қатар әлеуметтік әділдік принципі. Әрбір мұсылман зекет беру арқылы байлықты әділ түрде қайта таратып, қоғамдағы кедейлік пен теңсіздікті төмендетуге тырысады. Бұл механизм халықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсартуға көмектеседі.

Адал табыс пен еңбек этикасы

Исламда адал еңбек – табыстың басты көзі. Сауда мен еңбек адал жолмен жасалса, ол құлшылықпен тең саналады. Пайғамбарымыз (с.а.с.): «Адал еңбекпен табыс тапқан адам – Алланың сүйіктісі» деген, осылайша, Ислам экономикасында табыс тек ақша мен пайда үшін емес, рухани тазалық пен әділдікті сақтау үшін де маңызды. Ислам қоғамында қаржылық әділеттілік тек адам құқықтарын қорғаумен ғана шектелмейді. Қаржылық міндеттемелерді орындау да үлкен маңызға ие. Қарызды төлеу, келісім-шарттарды орындау және қаржы міндеттемелерін адал орындау Исламның негізгі принциптерінің бірі болып табылады.

Қазіргі заман тұрғысынан маңызы

Бүгінгі таңда әлемдік қаржы жүйесінде тұрақсыздық, қарыз дағдарысы мен табыстың әділетсіз бөлінуі жиі байқалады, Ислам банктері мен қаржы ұйымдары өсімсіз, активке негізделген, нақты экономикамен байланысты мәмілелер жүргізеді. Бұл жүйе тәуекелді ортақ көтеруді, әділ серіктестікті және әлеуметтік жауапкершілікті қамтамасыз етеді.

Қорыта айтқанда, Исламдағы қаржылық әділдік – тек экономикалық жүйе емес, ол рухани және әлеуметтік құндылықтарға негізделген өмір салты. Ол адам мен қоғам арасындағы қатынастарды үйлестіріп, әділдік пен тұрақтылыққа жол ашады. Ислам экономикасы қазіргі жаһандану дәуірінде де өзекті, себебі ол адамзаттың материалдық игілігімен қатар, рухани және әлеуметтік әділдікке жетуіне мүмкіндік береді. Исламдағы қаржылық әділдік тек теориялық қағидалармен шектелмейді, ол нақты өмірде әділеттілік пен теңдікті қамтамасыз ету үшін нақты механизмдер мен ережелерге негізделген. Өсімқорлыққа тыйым салу, пайданы ортақ бөлу, зекет арқылы байлықты қайта бөлу және адалдық принциптерін сақтау қоғамдағы экономикалық теңдікті нығайтып, кедейлік пен әлеуметтік әділетсіздікті жоюға бағытталған.

 

 Ғ.Өгембай  

 

Түркістан облысы дін істері басқармасы

«Дін мәселелерін зерттеу орталығы» КММ-нің           

теолог маманы