Қазіргі жаһандану дәуірінде қоғамдағы діни қатынастардың тұрақтылығы мен келісімі мемлекеттің ішкі қауіпсіздігі мен рухани тұтастығының маңызды факторы болып отыр. Қазақстан Республикасы – көп ұлтты әрі көп конфессиялы мемлекет, мұнда түрлі дін өкілдері бейбіт өмір сүріп келеді. Осы тұрақтылықтың басты негізі – мемлекеттің дін саласындағы заңнамалық саясаты мен құқықтық жүйесінің тиімді құрылуы. Қазақстанның Конституциясы мен арнайы заңдары әрбір азаматтың ар-ождан бостандығын қамтамасыз етіп, діни қызметтің заңды шегін айқындайды.

Дін мен мемлекеттің қатынасы Қазақстанның даму тарихында маңызды рөл атқарған. Кеңес дәуірінен кейінгі кезеңде діни сана жаңғырып, діни ұйымдар саны күрт артты. Бұл жағдай дін саласын реттейтін нақты заңнамалық жүйенің қажеттілігін көрсетті. Сол себепті 2011 жылы қабылданған «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» Қазақстан Республикасының Заңы қазіргі дін саясатының негізгі тірегі болып табылады. Осы заң азаматтардың діни сенім еркіндігін қамтамасыз етіп қана қоймай, қоғамда радикалды және деструктивті діни ағымдардың таралуына тосқауыл қоюды көздейді.

Қазақстан Республикасының Конституциясының 22-бабы әр адамның ар-ождан бостандығына құқығын бекітеді. Бұл норма халықаралық құқық талаптарына да сай келеді. Мемлекет зайырлылық қағидасын басшылыққа ала отырып, дін мен мемлекеттің істерін бөлу принципін ұстанады. Зайырлылық – дінді жоққа шығару емес, керісінше барлық діндерге тең мүмкіндік беру. Бұл ұстанымның түпкі мақсаты – азаматтардың діни нанымына қарамастан құқықтары мен бостандықтарын сақтау.

Дін саласындағы заңнамалық жүйенің негізін құрайтын «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» Заңы 9 тараудан, 25 баптан тұрады. Ол келесі бағыттарды қамтиды: діни қызмет субъектілері, діни бірлестіктердің құрылуы мен тіркелуі, миссионерлік қызмет, діни әдебиетті тарату, шетелдік діни қызметкерлердің жұмысы, мемлекеттік бақылау мен жауапкершілік тетіктері. Бұл құрылым дін саласындағы барлық құқықтық қатынастарды жүйелеп, нақты ережелер орнатады.

Діни бірлестіктердің қызметін тіркеу тәртібі ерекше назарда. Жергілікті бірлестікке кемінде елу адам мүше болуы қажет, ал республикалық деңгейдегі бірлестік тоғыз облыста өкілдігі бар ұйым болуы тиіс. Мұндай талаптар дін атын жамылған ұсақ немесе күмәнді ұйымдардың қызметін шектеуге бағытталған. Сонымен қатар, діни ұйымдар өз жарғыларына сай әрекет етуге және діни рәсімдерді заң аясында өткізуге міндетті.

Миссионерлік қызмет те заңмен нақты реттеледі. Қазақстан аумағында қызмет жүргізгісі келетін кез келген миссионер Дін істері комитетінен аккредитация алуға тиіс. Ол тек белгілі бір тіркелген діни бірлестік атынан ғана насихат жүргізе алады. Миссионердің уағыз мәтіндері мен діни әдебиеттері дінтану сараптамасынан өткізіледі. Мұндай талаптар діни алауыздық пен радикалды идеологиялардың таралуын шектеуге бағытталған.

Діни әдебиетті тарату тек арнайы рұқсат етілген орындарда жүзеге асырылады: діни ғимараттарда, діни дүкендерде және жергілікті атқарушы органның рұқсатымен ашылған нүктелерде. Бұл шектеу – экстремистік және заңсыз мазмұндағы әдебиеттердің қоғамға таралуының алдын алу үшін енгізілген. Сонымен қатар, діни атрибутика, белгі, киім үлгілері де қоғамда ұлттық дәстүр мен мәдениетке сай болуы тиіс.

Дін мен мемлекеттің қарым-қатынасы зайырлылық қағидасына негізделеді. Қазақстандағы зайырлылық – мемлекет діннен бөлек, бірақ қоғамның рухани қажеттілігін мойындайтын жүйе. Бұл қағида діни сенім еркіндігі мен қоғамдық келісімді ұштастырады. Дін саясатының басты ұстанымы – барлық дін өкілдеріне тең жағдай жасау және кез келген діни көзқарасты саяси мақсатта пайдалануға жол бермеу.

Мемлекет дін саласындағы тұрақтылықты сақтау мақсатында арнайы құрылымдар құрды. Орталық деңгейде бұл міндетті Ақпарат және қоғамдық даму министрлігінің Дін істері комитеті атқарады. Ал өңірлерде Дін істері басқармалары мен ақпараттық-түсіндіру топтары жұмыс істейді. Бұл құрылымдар дін саласындағы мемлекеттік саясатты іске асырып, деструктивті ағымдардың алдын алу шараларын жүргізеді. Олар халық арасында ақпараттық-түсіндіру жұмыстарын өткізіп, жастарды радикал идеялардың ықпалынан қорғауға бағытталған іс-шаралар ұйымдастырады.

Дін саласындағы заң бұзушылықтарға қатысты жауапкершілік те нақты көрсетілген. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің 490-бабында тіркелмеген діни ұйым құру, заңсыз миссионерлік қызмет, діни араздықты қоздыру сияқты әрекеттер үшін айыппұл және қызметті тоқтату түріндегі шаралар қарастырылған. Ал егер мұндай іс-әрекеттер қоғамға зор қауіп төндірсе немесе ұлтаралық, дінаралық өшпенділікті қоздырса, Қылмыстық кодекстің 174-бабы бойынша қылмыстық жауапкершілік туындайды.

Мемлекет діни экстремизм мен радикализмнің алдын алу бағытында кешенді бағдарламалар жүргізуде. Оның ішінде ақпараттық кеңістіктегі жалған діни контентті анықтау, жастар арасында зайырлы құндылықтарды насихаттау, теологиялық және психологиялық кеңес беру орталықтарын ашу жұмыстары бар. Әсіресе жастармен, әйелдермен және әлеуметтік тұрғыдан әлсіз топтармен мақсатты түсіндіру шаралары жүргізіледі. Бұл іс-шаралардың түпкі мақсаты –  қоғамда діни сауаттылықты арттыру және деструктивті идеологияның таралуына жол бермеу.

Дін саласындағы заңнамаларды іске асырудың тағы бір маңызды бағыты – діни білім беру саласын реттеу. Заң бойынша діни білім беру тек ресми тіркелген діни оқу орындарында жүргізілуі тиіс. Шетелде діни білім алғысы келетін азаматтар Дін істері комитетінің келісімін алуы қажет. Бұл талап діни білімнің сапасын бақылауға және жат ағымдық ықпалдың алдын алуға мүмкіндік береді.

Жалпы алғанда, дін саласындағы қазақстандық заңнамалар жүйесі халықаралық құқық нормаларына сәйкес келеді. Қазақстан БҰҰ-ның Адам құқықтары жөніндегі декларациясында және Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінде бекітілген діни сенім еркіндігі қағидатын ұстанады. Ел ішінде әрбір азамат өз дінін ұстануға, діни рәсімдерге қатысуға немесе мүлде дінге қатысы болмауға ерікті.

Сонымен қатар, заңнамалар тек тыйым салуға емес, дін мен қоғамның өзара ынтымақтастығын қалыптастыруға бағытталған. Мысалы, діни бірлестіктер қайырымдылық, мәдени және ағартушылық жұмыстар атқаруға құқылы. Олар қоғамдағы рухани құндылықтарды нығайтып, отбасылық және адамгершілік тәрбиеде маңызды рөл атқарады.

Дін саласындағы заңнамалар – мемлекет пен қоғам арасындағы рухани келісім мен тұрақтылықтың іргетасы. Қазақстанның дін саясатының басты ұстанымы – әрбір азаматтың ар-ождан еркіндігін қамтамасыз ету, діндердің тең құқықтылығын сақтау және діннің саяси мақсатта пайдаланылуына жол бермеу.
Қазіргі заманда әлемдегі діни экстремизм мен радикалдық идеялардың таралуы көптеген елдерге қауіп төндіруде. Осы тұрғыда Қазақстанның дін саласындағы заңнамалық жүйесі қоғамды теріс ағымдардан қорғаудың тиімді тетігіне айналып отыр. Заңдар діни қызметті шектеу емес, керісінше оның заңды және бейбіт жолмен жүзеге асырылуына жағдай жасайды.

Мемлекеттің дін саласындағы саясаты тек бақылауға емес, серіктестік пен өзара сенімге негізделген. Діни бірлестіктермен ашық диалог орнату, халықтың діни сауаттылығын арттыру, жастардың рухани дүниетанымын дұрыс бағытқа бұру – мемлекеттің ұзақмерзімді тұрақтылыққа бағытталған стратегиялық қадамдарының бірі.

Зайырлылық қағидатын сақтау – Қазақстанның демократиялық даму жолындағы басты кепіл. Бұл ұстаным дін мен мемлекеттің өзара ықпалын тең ұстап, қоғамда төзімділік пен өзара сыйластық мәдениетін қалыптастырады.
Қорыта айтқанда, дін саласындағы заңнамалар – еліміздің қауіпсіздігі мен бірлігінің кепілі. Осы заңдарды қатаң сақтау, діни сауаттылықты арттыру және дін мен дәстүрдің үйлесімін сақтау – әрбір азаматтың ортақ борышы.

Қазақстандағы діни қатынастардың құқықтық тұрғыдан дұрыс реттелуі мемлекеттің тұрақтылығын қамтамасыз етіп, көпконфессиялы қоғамда бейбітшілік пен келісімнің сақталуына мүмкіндік береді. Алдағы уақытта да дін саласындағы заңнамаларды жетілдіру, ақпараттық-түсіндіру жұмыстарын күшейту және жастар арасында рухани иммунитетті қалыптастыру –  ұлттық қауіпсіздік пен рухани жаңғырудың маңызды бағыты болып қала береді.

 

 Ж.Жорабек

 

Түркістан облысының дін істері басқармасының

«Дін мәселелерін зерттеу орталығы»КММ-нің

бөлім басшысы