Қазіргі заманда адамзат өркениетінің даму бағыты материалдық және рухани құндылықтардың өзара байланысына ерекше назар аударуды қажет етеді. Қоғамның тұрақтылығы мен өркендеуі тек экономикалық көрсеткіштермен ғана емес, сонымен қатар азаматтардың мәдени және моральдық деңгейімен өлшенеді. Осы тұрғыдан алғанда, тәрбие жүйесінің негізгі тіректері болып табылатын дін мен заңның қоғамдағы рөлі ерекше маңызға ие. Дін – адамның рухани болмысын тәрбиелесе, заң – оның қоғамдық мінез-құлқын реттейтін әлеуметтік тетік. Екеуі де адамды ізгілікке, әділдікке, жауапкершілікке баулиды.

Дін адамзат тарихында ең көне әлеуметтік институттардың бірі болып табылады. Ол адам мен қоғам арасындағы рухани байланысты қалыптастырады, адамның ішкі жан дүниесін тазартуға, адамгершілікке жетелеуге бағытталған. Діннің басты мақсаты – адамның рухани жетілуі, жүрек тазалығы мен ар-ожданды сақтау. Ислам діні, христиандық, буддизм немесе өзге де ілімдер болсын, барлығының түпкі мәні – адамды ізгілікке шақыру. Исламдағы «Иман» ұғымы сенім ғана емес, сонымен қатар мінез-құлық мәдениетін де қамтиды. Мұсылман адам өз іс-әрекетінде әділдік, сабырлылық, қайырымдылық, үлкенге құрмет, кішіге ізет көрсету сияқты қасиеттерді ұстануға міндетті.

Қоғамдағы тәрбие жүйесінде діннің рөлі ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар арқылы да көрініс табады. Қазақ халқының дүниетанымы мен өмір сүру салтында діннің тәрбиелік ықпалы зор болды. Мысалы, қазақтың мақал-мәтелдері мен шешендік сөздерінде имандылық, әділдік, еңбексүйгіштік, отбасылық береке сияқты құндылықтар дәріптеледі. «Иманды елдің ұлы бірлікшіл келеді» деген нақыл – дін мен тәрбие сабақтастығының айғағы. Осы тұрғыдан дін – ұлттық тәрбиенің іргетасы, моральдық құндылықтардың қайнар көзі.

Ал заң – қоғамдағы тәртіп пен әділеттілікті қамтамасыз ететін негізгі құрал. Заң – адам мен қоғам арасындағы қатынастарды құқықтық тұрғыдан реттеп, әділдікті қамтамасыз етеді. Заңның тәрбиелік мәні оның мәжбүрлеуші күшінде емес, әділдік пен жауапкершілік принциптерінде жатыр. Құқықтық нормаларды сақтау арқылы адам қоғам алдындағы міндетін орындайды, өз құқығын қорғап, өзгелердің құқығын құрметтеуді үйренеді. Сондықтан құқықтық тәрбие – азаматтық мәдениеттің өзегі.

Мемлекет үшін заңның тәрбиелік рөлі ерекше. Әсіресе жас ұрпақ арасында құқықтық сауаттылықты арттыру – қоғамның болашағына салынған инвестиция. Мектептер мен жоғары оқу орындарында құқықтық білім беру, заңға бағыну мәдениетін қалыптастыру, сыбайлас жемқорлық пен құқық бұзушылыққа қарсы сана қалыптастыру – бұл мемлекеттің стратегиялық міндеті. Заңның қағидаларын ұғынған азамат қылмысқа бармайды, өз әрекетіне жауапкершілікпен қарайды. Осы тұрғыдан заңның тәрбиелік күші – қоғамдық қатынастардың тұрақтылығын қамтамасыз етуде шешуші рөл атқарады.

Дін мен заңның өзара байланысы олардың түпкі мақсаттарының ұқсастығында жатыр. Екеуі де адам өмірін реттейді, мінез-құлық мәдениетін қалыптастырады, қоғамда тәртіп пен үйлесімділікті орнатуға қызмет етеді. Дін – адамның  ішкі рухани әлемін тәрбиелеп, ар-ожданын қалыптастырса, заң оның сыртқы әрекетін реттейді. Егер дін – адамды Алла алдында жауапкершілікке тәрбиелесе, заң – қоғам мен мемлекет алдындағы міндеттерін орындауға бағыттайды. Осы екі жүйенің үйлесімі арқылы толыққанды азамат тәрбиеленеді.

Қазақстан Республикасының зайырлы мемлекет ретіндегі ұстанымы – дін мен заңның үйлесімді өмір сүруіне негізделген. Конституцияда ар-ождан және діни сенім бостандығы бекітілгенімен, діни қызмет заң аясында реттеледі. Бұл қағида мемлекет пен діннің өзара шекарасын айқындап, діннің қоғамдағы тұрақтылыққа қызмет етуіне мүмкіндік береді. Мемлекет дінге араласпайды, бірақ қоғамдағы дін атын жамылған радикалды, экстремистік әрекеттерге заң жүзінде тосқауыл қояды. Бұл – зайырлылық принципінің басты талабы.

Зайырлылық – дінге қарсы ұғым емес, керісінше, діннің еркін және бейбіт өмір сүруін қамтамасыз ететін құқықтық негіз. Қазақстандағы дінаралық келісім мен толеранттылық – осы ұстанымның жемісі. Ел ішіндегі әртүрлі конфессия өкілдері өзара түсіністік пен құрмет негізінде өмір сүріп келеді. Бұл тәжірибе дін мен заңның қоғамдағы тәрбие мен бейбітшілікті сақтаудағы тиімді бірлігін көрсетеді.

Сонымен қатар қазіргі ақпараттық кеңістіктегі өзгерістер дін мен заңның тәрбиелік рөлін одан әрі күшейтуді қажет етеді. Әлеуметтік желілер мен медиа арқылы таралатын радикалды идеялар, теріс ағымдар қоғамдағы жастар санасына әсер етуі мүмкін. Мұндай жағдайда дін саласындағы сауатты түсіндіру жұмыстары мен заңдық реттеу шаралары қатар жүргізілуі тиіс. Бұл бағытта имамдар мен теологтардың, құқық қорғау органдары мен білім беру мекемелерінің бірлескен жұмысы аса маңызды.

Тәрбиелік тұрғыдан дін мен заңның өзара байланысын мынадай үш деңгейде қарастыруға болады: біріншіден, жеке тұлғалық деңгейде дін адамның рухани-адамгершілік қасиеттерін қалыптастырады; екіншіден, әлеуметтік деңгейде заң қоғамдағы әділеттілік пен тәртіпті қамтамасыз етеді; үшіншіден, мемлекеттік деңгейде бұл екі институт елдің тұрақтылығы мен қауіпсіздігін нығайтуға қызмет етеді.

Қорытындылай келе, дін мен заң – қоғамдағы тәрбие жүйесінің өзара тәуелді әрі толықтырып тұратын екі маңызды институты. Дін – адамның  ішкі сенімін, ар-ұжданын тәрбиелейді, ал заң оның мінез-құлқын қоғамдық талаптарға сай реттейді. Екеуінің үйлесімді ықпалы – рухани бай, құқықтық сауатты, жауапкершілігі жоғары азамат қалыптастырудың кепілі. Сондықтан қазіргі қоғамда дін мен заңның тәрбиелік әлеуетін үйлестіріп пайдалану – ұлттық сана мен мемлекеттік бірлікті нығайтудың тиімді жолы. Дінсіз қоғам – рухани әлсіз, ал заңсыз қоғам – тәртіпсіз. Демек, дін мен заңның бірлігі ғана қоғамның тұрақтылығы мен өркениетті дамуының негізі бола алады.

 

 Ұ.Перден                                                                                                                                                

Түркістан облысының дін істері басқармасының                      

«Дін мәселелерін зерттеу орталығы» КММ-нің      

теолог маманы