Арыстанбаб – түркі мұсылман әлемінде аса құрметтелетін діни тұлғалардың бірі. Ол XI–XII ғасырларда өмір сүрген, қазақ халқының рухани тарихында ерекше орны бар әулие, сопы және ұстаз. Халық арасында сақталған шежірелер мен діни аңыздарға сүйенсек, Арыстанбабтың толық есімі:

Арыстанбаб Мұхаммед ибн Ибраһим - деп аталады. Мұндағы:

• «Мұхаммед» – өзінің жеке есімі,
• «ибн Ибраһим» – әкесінің есімі Ибраһим болғанын білдіреді (арабша «ұлы» деген мағынада),
• «Арыстанбаб» – халық берген құрметті лақап аты. Бұл сөз екі бөліктен тұрады:

-      «Арыстан» – батырлықты, рухани қуатты білдіретін символ,

-      «баб» – араб‑парсы тілінен енген сөз, «әулие», «ұстаз», «рухани жетекші» деген мағынада қолданылған.

Бұл есім – оның дін жолындағы беделі мен қасиетті тұлға ретіндегі мәртебесін білдіреді. Ол Исламды терең меңгеріп, шәкірт тәрбиелеп, сопылық ілімнің түркі дүниесінде орнығуына үлес қосқан.

 Арыстанбаб туралы аңыздар мен деректер негізінен ауыз әдебиеті, сопылық хикаялар мен шежірелер арқылы жеткен.

Арыстанбаб – Қожа Ахмет Ясауидің ұстазы болған тұлға. Аңыз бойынша, Мұхаммед пайғамбардың аманатын, яғни құрма сүйегін (кей нұсқаларда – ілім нұрын) Арыстанбабқа тапсырғаны айтылады. Бұл – Арыстанбабтың рухани шежіресін тікелей пайғамбар дәуірімен байланыстыратын символдық ұғым. Арыстанбаб сол аманатты кейіннен Ясауиге жеткізген, сөйтіп түркі даласындағы ислам дінінің таралуына үлкен үлес қосқан.

Арыстанбаб жайлы көптеген аңыздар халық арасында кең таралған. Соның бірі – оның 400 жыл өмір сүргені туралы аңыз. Бұл шындықтан гөрі, оның рухани ғұмырының ұзақтығын, ұлы сопылық жолының мәңгілігін білдіретін символикалық баяндау. Тағы бір әйгілі аңызда, Қожа Ахмет Ясауи бала кезінде ұстаз іздеп келе жатып, Арыстанбабты жолықтырады. Арыстанбаб оған өмірлік ілім береді, тәрбиелейді. Бұл аңыз Ясауидің сопылық ілімін Арыстанбабтан алғанын көрсетеді.

Арыстанбабтың есімімен байланысты ең маңызды ескерткіш – оның кесенесі. Ол қазіргі Түркістан облысында, Отырар ауданы аумағында орналасқан. Кесене XII ғасырдан бастау алады, бірнеше рет қайта жөндеуден өткен. Бұл кесене Орта Азия мен Қазақстандағы сопылық мәдениеттің, діни сәулет өнерінің көрнекті ескерткіші саналады.

Кесенеге зиярат ету – қазақ халқының діни салт-дәстүрінде үлкен маңызға ие. Халық арасында «Ясауиға барар жол – Арыстанбабтан басталады» – деген сөз бар. Бұл сөздің мағынасы – рухани кемелденуге, ілім жолына түсу үшін алдымен ұстазды құрметтеу керек деген идеяны білдіреді.

Арыстанбаб тұлғасы – ислам діні мен түркі сопылық дәстүрінің тоғысу нүктесінде тұрған ерекше бейне. Ол арқылы қазақ халқының ислам дінін қабылдау тарихы, сопылық ілімнің ұлттық дүниетаныммен үйлесуі, рухани сабақтастық мәселелері айқын көрінеді.

Бүгінде Арыстанбаб есімі тек тарихи тұлға ретінде ғана емес, сонымен қатар рухани бағдар беретін, тәрбиелік мәні зор символ ретінде де танылып отыр.

 

  Қ.Салықбаев

 

Ақпараттық-түсіндіру жұмыстарын

ұйымдастыру бөлімінің басшысы